Για εσάς που δεν το αντιληφθήκατε ο τίτλος είναι δανεισμένος από το ομώνυμο βιβλίο του Γιώργου Σκαμπαρδώνη, αυτής της σαλονικιώτικης ψυχής, με την τρομερή πένα, το μαύρο χιούμορ και το εκνευριστικά αντισυμβατικό πνεύμα. Τέλος πάντων, το θέμα μου σήμερα δεν είναι τα ελεύθερα πνεύματα.
Ολα βαίνουν καλώς εναντίον μας εδώ και δύο-τρία χρόνια. Απλώς είχαμε την ελπίδα πως με το τέλος της πανδημίας οι καλές μέρες θα επέστρεφαν. Εξάλλου, και μέσα στην πανδημία φάνηκαν και κάποιες φωτεινές πλευρές: επιταχύνθηκαν τεχνολογικές εξελίξεις και στράφηκε το ενδιαφέρον στη δημόσια υγεία και τη διαγενεακή αλληλεγγύη.
Αλλά ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν έχει καμία θετική όψη. Ακόμη και η νηφάλια προσπάθεια κατανόησης των αιτιών της τραγωδίας λίγο ανακουφίζει. Οποιοι παρακολουθούν τη διεθνή συζήτηση για τις αιτίες αυτού του πολέμου έχουν αντιληφθεί τα δύο βασικά αντιτιθέμενα ρεύματα. Εκπρόσωποί τους, στην ακαδημαϊκή κοινότητα, δύο σημαντικοί Αμερικανοί επιστήμονες: από τη μια, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Σικάγου, και ίσως επιδραστικότερος διεθνώς υποστηρικτής της ρεαλιστικής θεώρησης των διεθνών σχέσεων, Τζον Μιρσχάιμερ, και από την άλλη ο σπουδαίος Στίβεν Κότκιν, καθηγητής Ρωσικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίστον.
Ο πόλεμος προκλήθηκε με ευθύνη βασικά των ΗΠΑ και της Δύσης, που πρόταξαν εδώ και αρκετά χρόνια τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ ανατολικά υποτιμώντας τη ρωσική αντίδραση, παρά το γεγονός ότι ο Πούτιν είχε προειδοποιήσει για το τι θα ακολουθούσε, υποστηρίζει ο Μιρσχάιμερ, ο οποίος κινείται στη γραμμή του θρυλικού Αμερικανού διπλωμάτη και θεωρητικού του Ψυχρού Πολέμου, Τζορτζ Κέναν. Ο τελευταίος ήδη από το 1997, όπως και ο βιογράφος του, ο σημαντικότερος ίσως ιστορικός του Ψυχρού Πολέμου, Τζον Λιούις Γκάντις, είχε θεωρήσει «μοιραίο λάθος» την πολιτική αυτή του ΝΑΤΟ, προβλέποντας πως θα ενίσχυε τις εθνικιστικές και αντιδυτικές τάσεις μέσα στη ρωσική κοινωνία.
Αντίθετα, εκτιμά ο Κότκιν, οι ευθύνες δεν πρέπει να πέσουν στη Δύση, αλλά στη διαχρονικά απολυταρχική ρωσική κουλτούρα διακυβέρνησης και ο Πούτιν δεν πρέπει να αντιμετωπιστεί ως κάποια απόκλιση από το ιστορικά διαμορφωμένο ρωσικό αυταρχικό μοτίβο. Εντέλει, υποστηρίζει ο Κότκιν, η Ρωσία του 19ου αιώνα δεν διαφέρει ιδιαίτερα από τη σημερινή. Είχε απολυταρχικό καθεστώς, είχε καταστολή, είχε μιλιταρισμό, ήταν γεμάτη καχυποψία για τους ξένους και τη Δύση. Το καθεστώς Πούτιν έχει εξελιχθεί σε δεσποτικό και ο τρόπος που αναλύει τις πληροφορίες και λαμβάνει αποφάσεις ακολουθεί κι αυτός δεσποτικά πρότυπα.
Το μακροχρόνιο υψηλό κόστος από τον πόλεμο στην Ουκρανία θα το πληρώσει μία ολόκληρη γενιά, ακόμη μία χαμένη γενιά.
Οποιος κι αν έχει δίκιο, η ουσία είναι πως δεν διαφαίνεται κάποια χαραμάδα αισιοδοξίας για το μέλλον. Αντίθετα, οι εξελίξεις γεννούν αβεβαιότητα και απαισιοδοξία καθώς η μεγάλη εικόνα είναι αδυσώπητη. Η διεθνής οργάνωση Oxfam εκτιμά πως λόγω των επιπτώσεων της πανδημίας και του πολέμου στην Ουκρανία ίσως επιπλέον 250 εκατ. άνθρωποι παγκοσμίως θα αντιμετωπίσουν φέτος συνθήκες ακραίας φτώχειας.
Η απειλή της φτώχειας και της υποβάθμισης της ζωής δεν χτυπάει όμως μόνο τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η εκτόξευση των πολεμικών προϋπολογισμών, για την οποία μερικοί πανηγυρίζουν σαν τους αφελείς που άνοιγαν σαμπάνιες την 28η Ιουλίου 1914, και το κλίμα της έντασης επιδεινώνει τη ζωή και στη Δύση. Εχει ως συνέπεια την αύξηση του κόστους ζωής και τη στέρηση πόρων από κρίσιμους τομείς. Βεβαίως οι αδύναμοι θα πληρώσουν κυρίως τον λογαριασμό. Βλέπετε, μπορεί οι πλούσιοι να έχουν ανάγκη από περισσευούμενα κανόνια και αεροπλάνα για να απολαμβάνουν αμέριμνοι τα πλούσια γεύματά τους στα μεγάλα σαλόνια τους, αλλά δυστυχώς οι φτωχοί δεν έχουν ούτε περισσευούμενα γεύματα ούτε λεφτά για πέταμα.
Η παγκοσμιοποίηση δέχτηκε βαθιές μαχαιριές από αυτόν τον πόλεμο. Οι οπαδοί των κλειστών συνόρων και οι εθνικιστές αισθάνονται δικαιωμένοι, όπως και οι οπαδοί της αντιδραστικής θεωρίας της σύγκρουσης των πολιτισμών. Στην καλύτερη περίπτωση, μας προειδοποιούν, ο κόσμος θα χωριστεί σε δύο ή τρία εμπορικά μπλοκ.
Οπως και να ‘χει, νιώθουμε ήδη στο πετσί μας τις επιπτώσεις και είμαστε μόνο στην αρχή. Ο αναπροσανατολισμός της διεθνούς σκηνής προς την κατεύθυνση της «Ανάσχεσης» και του «Πολέμου των Πολιτισμών» θα συνοδευθεί από μακροχρόνιο υψηλό κόστος, και όχι μόνο όσον αφορά τις δυνητικά χαμένες ζωές, αλλά και το χαμένο εμπόριο, τις υψηλότερες τιμές της ενέργειας και των τροφίμων, και τη χαμηλότερη οικονομική ανάπτυξη. Θα πληρώσει το κόστος μία ολόκληρη γενιά, ακόμη μία χαμένη γενιά. Για ένα πουκάμισο αδειανό, που θα ‘λεγε ο ποιητής!
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.