Αν ζούσε ο Κορνήλιος Καστοριάδης (Κ.Κ.) θα γινόταν φέτος 100 χρόνων. Ο σχετικά πρόωρος θάνατός του το 1997, στο Παρίσι, ουδόλως μείωσε την επιρροή της σκέψης του. Αντιθέτως, με την πάροδο του χρόνου αυτή διευρύνεται και ενισχύεται διεθνώς.
Ο Κ.Κ. δεν ήταν μόνο ο διακεκριμένος φιλόσοφος της αυτονομίας και ο διεισδυτικός επικριτής της ψευδο-ορθολογικότητας του καπιταλισμού και του ιδεολογικοποιημένου μαρξισμού, αλλά και ο θαρραλέος διανοούμενος με την κοφτερή γλώσσα. Δικαίως χαρακτηρίστηκε, όπως η Χάνα Αρεντ, υποδειγματικός selbstdenker (ανεξάρτητος στοχαστής). Για όσους επηρεαστήκαμε από το έργο του, του οφείλουμε τη συνειδητοποίηση ότι, αν θέλουμε να επιμείνουμε στο χειραφετητικό πρόταγμα (μεγαλύτερη ελευθερία, περισσότερη ισότητα, πληρέστερη αυτογνωσία), πρέπει να εγκαταλείψουμε τον μαρξισμό ως ιδεολογία, να εναντιωθούμε στον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό, και να αρνηθούμε κάθε κλειστό σύστημα σκέψης. Ενα μάθημα που προσωπικά πήρα από τον Καστοριάδη (και την Αρεντ και τον Οργουελ) είναι ότι αν θέλεις να σκέπτεσαι, πρέπει να έχεις το κουράγιο να αναζητείς – να μην εγκλωβίζεσαι σε προκατασκευασμένα σχήματα. Εύκολα λέγεται, δύσκολα γίνεται.
Θαύμαζα την ηθικοπολιτική οξύνοιά του – η αμφίπλευρη κριτική του δεν ήταν απλοϊκά συμμετρική. Αν και δεν ήταν φιλοσοφικά φιλελεύθερος, ο Κ.Κ. κατανοούσε τι διακυβεύεται στη σύγκρουση μεταξύ «φιλελεύθερης ολιγαρχίας» και κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού. Στις δυτικές χώρες δεν έβλεπε μόνο τη θέσμιση του καπιταλισμού και την ολιγαρχική δομή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αλλά, πρωτίστως, το πρόταγμα της αυτονομίας.
Ενώ στην ιστορία της ανθρωπότητας η ετερονομία (ο μη αμφισβητήσιμος χαρακτήρας των κυρίαρχων αντιλήψεων) είναι η συνήθης κατάσταση, υποστήριζε, στην αρχαία Αθήνα, αρχικά, και στη Δυτική Ευρώπη, μετέπειτα, αναδύθηκε το αίτημα της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας – «μια κοινωνία ικανή να αμφισβητεί τον εαυτό της» («Καιρός», εκδ. Υψιλον, 1987). Από την Αναγέννηση και μετά άρχισαν να τίθενται σωκρατικού τύπου ερωτήματα, όπως «τι είναι δίκαιο;», «τι είναι ορθό;», τα οποία οδήγησαν σε μια νέα πολιτική δραστηριότητα «ρητά προσανατολισμένη προς την αλλαγή των θεσμών». Βεβαίως, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες δεν γέννησαν μόνο την αυτονομία, αλλά και τον εκμεταλλευτικό (κοινωνικά και οικολογικά) καπιταλισμό, την αποικιοκρατία και τον ολοκληρωτισμό. «Μα το πρόταγμα της αυτονομίας», επιμένει ο Κ.Κ., «εξακολουθεί να τις ζυμώνει και τις έχει ουσιαστικά μεταμορφώσει».
Στη δεκαετία του 1980, υπερασπίζοντας την πολωνική «Αλληλεγγύη» και επικρίνοντας τα αντιπυρηνικά (αντιαμερικανικά) ειρηνιστικά κινήματα, ο Κ.Κ. διαπιστώνει τον παραλυτικό κερματισμό των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών, ο οποίος συνοδεύεται από την πολιτική απάθεια του πληθυσμού, την αποσύνθεση των ελίτ και «την άνοδο της ασημαντότητας». Προβάλλοντας το «πολιτικά και ηθικά ηλίθιο» σύνθημα «καλύτερα κόκκινοι παρά νεκροί», τα ειρηνιστικά κινήματα, παρατηρεί ο Κ.Κ., αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως «συνάθροιση ζωολογικών ενδιαφερόντων» – «δεν θέλουμε να πεθάνουμε, κι από κει και πέρα ό,τι θέλει ας γίνει. […] Ολα συμβαίνουν σαν να μην υπάρχει πια τίποτε για το οποίο [οι δυτικοί πολίτες] να άξιζε τον κόπο να ρισκάρουν τη ζωή τους». Και συνεχίζει ειρωνικά: «Υπάρχει ένας τρόπος να εξασφαλιστούμε από τον κίνδυνο του πολέμου: να προσκαλέσουμε τους Ρώσους να εγκατασταθούν σε όλες τις χώρες».
«Υπάρχει ένας τρόπος να εξασφαλιστούμε από τον κίνδυνο του πολέμου: να προσκαλέσουμε τους Ρώσους να εγκατασταθούν σε όλες τις χώρες».
Σήμερα, οι αφελείς ειρηνιστές άλλαξαν σύνθημα, αλλά όχι νοοτροπία. «Ειρήνη είναι η απάντηση όποια κι αν είναι η ερώτηση», λένε. Ανθρωποι υποτίθεται πολιτικοποιημένοι, σκέπτονται (ούτως ειπείν) κατεξοχήν α-πολιτικά. «Να σταματήσει ο πόλεμος στην Ουκρανία», φωνάζουν, λες και ο πόλεμος συνιστά ανθρωπιστική κρίση που προκλήθηκε από φυσική καταστροφή, όχι απρόκλητη εισβολή ενός διεφθαρμένου, απολυταρχικού και ιμπεριαλιστικού καθεστώτος σε μια ανεξάρτητη δημοκρατική χώρα.
Ηδη από το 1983 ο Κ.Κ. είχε διαγνώσει τη μετάλλαξη του τότε σοβιετικού συστήματος σε μια ιμπεριαλιστική στρατοκρατία, η οποία αντλούσε από τον ρωσικό εθνικισμό. Στερημένη από πολιτική ιδεολογία, η συμβολική πρώτη ύλη του Πούτιν, σήμερα, είναι ο αναζωογονημένος μεγαλοϊδεατισμός, επικουρούμενος από τον αυτοθυματοποιητικό εξαιρετισμό και την ηθικά ευνουχισμένη ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία.
O Κ.Κ. κατανοούσε τη συνθετότητα των δυτικών χωρών: αφενός προωθούν τα γεωπολιτικά συμφέροντά τους, αφετέρου διέπονται από ένα αυτοεξεταστικό πλαίσιο αξιών. Η «δυαδική θέσμισή» τους παράγει εντάσεις – εθνοκρατικό συμφέρον έναντι αναστοχαστικής αμφισβήτησης. Οι φοβικοί συντηρητικοί ενοχλούνται από το δεύτερο, προσκολλώμενοι στο πρώτο. Το αντίστροφο ισχύει για τους κατ’ όνομα προοδευτικούς.
Αμφότεροι αδυνατούν να συλλάβουν τη μεγάλη εικόνα: όλες οι συλλογικές οντότητες αναγκαστικά υπερασπίζονται την ύπαρξή τους (τα συμφέροντά τους), αλλά μόνο οι φιλελεύθερες δημοκρατίες (ή, αν προτιμάτε, ολιγαρχίες) αναστοχάζονται τη συμπεριφορά τους. «Δεν εφεύρε η Ευρώπη τον πόλεμο, το μίσος προς τους άλλους και την αναγκαστική πολιτιστική αφομοίωση», γράφει ο Κ.Κ. «Μα η ιδιαιτερότητά της είναι πως όλα αυτά στην Ευρώπη αμφισβητήθηκαν και πολεμήθηκαν από τα μέσα». Αυτή την απλή αλήθεια κατανοούμε όσοι ζητούμε από τις κυβερνήσεις μας να σταθούν στο πλευρό της Ουκρανίας σήμερα.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας(www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.