Η καλλιτεχνική δημιουργία συγκαταλέγεται στις κορυφαίες ανθρώπινες δραστηριότητες. Πτυχές της αναπτύσσονται στο εσωτερικό πολλών και διαφορετικών δραστηριοτήτων, αλλά η ανάδειξή της σε κύρια επαγγελματική δραστηριότητα είναι ένα απαιτητικό εγχείρημα. Ο βιοπορισμός είναι δύσκολη υπόθεση, ιδιαίτερα σε μια πολύ μικρή αγορά όπως η ελληνική, ενώ ο εσωτερικός ανταγωνισμός είναι πάντοτε σκληρός, συχνά ύπουλος και όχι σπάνια άδικος. Η πίεση είναι αισθητή και η αβεβαιότητα συνεχής.
Αφορμή για την εισαγωγή αυτή αποτελεί ο δημόσιος λόγος πολλών καλλιτεχνών που αφορά την πολιτική και κοινωνική κατάσταση της χώρας. Είναι ένας λόγος θυμωμένος και καταγγελτικός που σκιαγραφεί μια δυστοπία, υιοθετώντας μια στάση ολοκληρωτικά απορριπτική. Στέκομαι σε δύο πρόσφατες περιπτώσεις που είδα τυχαία. Ο τραγουδοποιός Φοίβος Δεληβοριάς περιγράφει το «κλίμα που επικρατεί στην Ελλάδα» δίνοντας έμφαση σε στοιχεία όπως «αστυνομική βία, καλλιεργούμενος διχασμός, κανιβαλισμός κοινωνικών ομάδων, γυναικοκτονίες, νεομακαρθισμός και νεολογοκρισία, εξευτελισμός θυμάτων» κ.λπ. Αντίστοιχα, ο θεατρικός σκηνοθέτης Αργύρης Ξάφης αισθάνεται την ανάγκη να δικαιολογηθεί δημόσια επειδή στη διάρκεια της πανδημίας συνομίλησε με τον πρωθυπουργό που είχε τότε επισκεφθεί το Εθνικό Θέατρο. Περιγράφει μάλιστα το πώς στοχοποιήθηκε από πολλούς συναδέλφους του επειδή «καταδέχτηκε» να του μιλήσει και δεν «σηκώθηκε απλά να φύγει». Καταλήγει απαξιωτικά λέγοντας πως μολονότι θεώρησε σωστή τη στάση του τότε, δεν θα τον ξανασυναντούσε γιατί δεν έκανε τίποτα και «με τον κ. Μητσοτάκη ή την κ. Μενδώνη δεν έχει κανένα νόημα να πεις το οτιδήποτε πλέον». Παρά την καταγγελτική τους διάσταση και τα δύο αυτά παραδείγματα παραμένουν κόσμια ως προς την εκφορά τους. Εύκολα όμως μπορεί να αντλήσει κανείς από το Διαδίκτυο δεκάδες τοξικά δείγματα.
Η κριτική διάθεση είναι συστατικό στοιχείο της τέχνης που δεν θα επιτελούσε πλήρως τον ρόλο της αν δεν επιχειρούσε να αποσταθεροποιήσει τις κυρίαρχες αντιλήψεις. Αλλο όμως τέχνη και άλλο ο δημόσιος λόγος των φορέων της. Δεν θα ασχοληθώ με το αν πράγματι η κυβέρνηση δεν έκανε τίποτα για τον πολιτισμό καθώς τα σχετικά στοιχεία μπορούν να αναζητηθούν εύκολα. Αλλωστε, η συνέντευξη του κ. Ξάφη εμπεριέχει μια άλλη εκδοχή καθώς το ελληνικό κράτος που ελεεινολογεί του έχει αναθέσει τη σκηνοθεσία ενός έργου στην Επίδαυρο με τη χρηματοδοτική στήριξη που αντιστοιχεί στο εγχείρημα αυτό. Θέλω όμως να σταθώ στο ύφος και την ουσία του λόγου αυτού. Μήπως η ευαισθησία των καλλιτεχνών τους επιτρέπει να διακρίνουν μια πραγματικότητα που διαφεύγει από εμάς τους υπόλοιπους; Μήπως πράγματι ζούμε σε ένα «νεομακαρθικό» καθεστώς αυθαιρεσίας και βίας και δεν το έχουμε αντιληφθεί;
Η φύση της καλλιτε- χνικής δημιουργίας ως επαγγελματικής δραστηριότητας είναι τέτοια που καθιστά τους φορείς της ψυχολογικά ευάλωτους, στρέφοντάς τους προς μια μόνιμη αυτοθυματοποίηση.
Προφανώς δεν ισχύει κάτι τέτοιο και η ερμηνεία του λόγου αυτού πρέπει να αναζητηθεί αλλού. Η φύση της καλλιτεχνικής δημιουργίας ως επαγγελματικής δραστηριότητας είναι τέτοια που καθιστά τους φορείς της ψυχολογικά ευάλωτους, στρέφοντάς τους προς μια μόνιμη αυτοθυματοποίηση και έναν στρεβλό και τελικά φτηνό δημόσιο λόγο με έντονα στοιχεία συναισθηματικής υπερβολής. Πρόκειται κατ’ αναλογία για εφηβικού τύπου αντίδραση που εδράζεται πάνω στη βαθύτερη ανάγκη της απόρριψης εξαρτήσεων που είναι τελικά δύσκολο να αποφευχθούν. Στρεβλός λόγος εμφανίζεται άλλωστε και σε άλλες επαγγελματικές ομάδες με ανάλογο καθεστώς αβεβαιότητας.
Υπάρχει μήπως κάποιο υγιέστερο μοντέλο; Η απρόσκοπτη λειτουργία της αγοράς στον χώρο της τέχνης οδηγεί και αυτή σε εξαρτήσεις και στρεβλώσεις. Η σύγκρουση ανάμεσα στην ανάγκη της δημιουργικής έκφρασης και τη δυσχέρεια του εγχειρήματος είναι πιθανότατα αναπόφευκτη. Κάποιοι μάλιστα θα πρόσθεταν πως είναι ίσως αναγκαία γιατί συνεισφέρει εντάσεις που την τροφοδοτούν. Θα κατέληγα λοιπόν σημειώνοντας πως ο στρεβλός δημόσιος λόγος είναι τελικά αυτό που οι οικονομολόγοι περιγράφουν ως σχεδόν αναπόφευκτη «εξωτερικότητα» της καλλιτεχνικής δημιουργίας, το παράπλευρο δηλαδή κόστος της που μπορούμε να προσπερνάμε με ευκολία.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.