Φτιαγμένη για να περιγράψει χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, η λέξη «εξωστρέφεια» έχει αποκτήσει μια πολιτικοοικονομική διάσταση που αφορά πρακτικές διασύνδεσης της χώρας με τον κόσμο. Το υπουργείο Ανάπτυξης αναφέρεται, π.χ., στις εξαγωγές ως κατεξοχήν εξωστρεφή δραστηριότητα. Ομως οι δύο χρήσεις της λέξης είναι στενά συνδεδεμένες. Οι εξωστρεφείς δράσεις προϋποθέτουν εξωστρεφή ψυχολογία: τόλμη, διάθεση ανοίγματος σε νέα πελάγη, αποκόλληση από το γνώριμο, ανάληψη ρίσκου. Σε αντίθεση με την εσωστρέφεια, όπου επικρατεί η αίσθηση της ασφάλειας, αλλά και η μιζέρια, οι στενοί ορίζοντες, η φοβικότητα.
Τα σκεφτόμουν αυτά διαβάζοντας για τον Βαγγέλη Παπαθανασίου, έναν Ελληνα που γνώρισε τεράστια διεθνή επιτυχία, ένα πραγματικά απίστευτο κατόρθωμα. Η σημασία του πολλαπλασιάζεται αν σκεφτούμε αφενός πως ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας ’60, όταν η σχέση της Ελλάδας με το εξωτερικό ήταν πολύ πιο δύσκολη, και αφετέρου πως ασχολήθηκε με ένα είδος τέχνης που είχε ελάχιστη σχέση με την ελληνική παράδοση. Πώς τα κατάφερε; Κυρίαρχο ρόλο έπαιξε προφανώς το ταλέντο του, στοιχείο που όμως ποτέ δεν αρκεί. Η επιτυχία προϋποθέτει σκληρή δουλειά, ατελείωτη επιμονή και σημαντική δόση τύχης. Απαιτεί, ωστόσο, ταυτόχρονα και κάτι άλλο: ένα «οικοσύστημα», όπως θα το αποκαλούσαμε σήμερα, δηλαδή ένα σύνολο ανθρώπων, ομάδων και θεσμών που επιτρέπει στα άτομα να εξελίξουν το ταλέντο τους, να συγκροτήσουν ένα φιλόδοξο όραμα και την αυτοπεποίθηση που το συνοδεύει και να το πραγματώσουν. Και η Αθήνα της δεκαετίας του ’60 διέθετε ένα τέτοιο οικοσύστημα στον χώρο της «μοντέρνας» ή «ξένης» μουσικής.
Πώς όμως στήνεται και λειτουργεί κάτι τέτοιο; Υπάρχουν οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες (οικονομική ανάπτυξη, νέοι άνθρωποι κ.λπ.), αλλά χρειάζεται και αυτό που στα αγγλικά ονομάζεται entrepreneurship και μεταφράζεται στα ελληνικά ως επιχειρηματικότητα. Οι entrepreneurs, βέβαια, δεν είναι απλοί επιχειρηματίες-businessmen, αλλά κάτι παραπάνω: άνθρωποι που στήνουν καταστάσεις και φέρνουν ανθρώπους σε επαφή, συγκροτώντας έτσι οικοσυστήματα.
Στη μουσική σκηνή της αθηναϊκής «μοντέρνας μουσικής» των αρχών της δεκαετίας ’60, κομβικό ρόλο διαδραματίζει ο νεαρός Νίκος Μαστοράκης, ο οποίος συνδυάζοντας τις ιδιότητες του δημοσιογράφου, μάνατζερ συγκροτημάτων, ψυχαναλυτή ευαίσθητων μουσικών ψυχών, φίλου κ.λπ., θα συμμετάσχει στη συγκρότηση ενός οικοσυστήματος από όπου θα ξεπεταχτεί μαζί με πολλούς άλλους και ο Παπαθανασίου. Δεκάδες συγκροτήματα, τα περισσότερα άγνωστα πια, δημιουργούνται, αναδεικνύονται, διαλύονται και ξαναφτιάχνονται. Στα πιο γνωστά ανήκουν οι Forminx, το συγκρότημα του Παπαθανασίου, που συνδυάζει ποπ μουσική με αγγλικό στίχο. Θα μεσουρανήσει το 1964-65 και θα διαλυθεί το 1966.
«Το πρώτο εξαγώγιμο ελληνικό συγκρότημα άρχισε να σχηματίζεται. Ο Παπαθανασίου φορμάρισε ένα είδος μουσικής κι έναν ήχο, που θα μπορή άνετα ένα δικό μας συγκρότημα να παρου-σιάση στο εξωτερικό».
Και τότε θα συμβεί κάτι απρόσμενο: το μουσικό αυτό οικοσύστημα θα αποκτήσει μια μικρή αλλά κρίσιμη εξωστρέφεια. Τον Ιανουάριο 1967, ο Μαστοράκης ανακοινώνει πως «το πρώτο εξαγώγιμο ελληνικό συγκρότημα άρχισε να σχηματίζεται». «Τόσον καιρό μόνος του», συνεχίζει, «ο Παπαθανασίου φορμάρισε ένα είδος μουσικής κι έναν ήχο, που θα μπορή άνετα ένα δικό μας συγκρότημα να παρουσιάση στο εξωτερικό, ακόμη και μπροστά στο πιο δύσκολο κοινό». Το νέο αυτό συγκρότημα του Παπαθανασίου, όπου συμμετέχει ένα άλλο μεγάλο ταλέντο, ο Ντέμης Ρούσσος, θα ονομαστεί αργότερα Aphrodite’s Child.
Τα μέλη του αναχωρούν για την Αγγλία τον Μάιο του 1968 με στόχο να πετύχουν τη διεθνή αναγνώριση. Συναντούν πολλές αναποδιές και δεν καταφέρνουν καν να φθάσουν στην Αγγλία. Θα «κολλήσουν» στο Παρίσι του Μάη του 1968, αλλά θα βρουν την άκρη. Ρουφούν άπληστα την ατμόσφαιρα της εποχής και τη μεταβολίζουν: κυκλοφορούν τον πρώτο τους δίσκο τον Νοέμβριο του ’68, εργάζονται σκληρά, συνεργάζονται με άλλους μουσικούς, περιοδεύουν ακατάπαυστα και σύντομα συναντούν την επιτυχία! Το συγκρότημα θα μεσουρανήσει τη διετία 1970-71 προτού διαλυθεί. Ο Παπαθανασίου και ο Ρούσσος θα ακολουθήσουν τελείως διαφορετικούς μεταξύ τους δρόμους, εξίσου όμως επιτυχημένους ως προς την τεράστια καταξίωσή τους. Είναι μια όμορφη και διδακτική ιστορία.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.