Ατυχήματα συμβαίνουν. Ακόμα και σε χώρες με στιβαρή δημοκρατική παράδοση, δημαγωγοί και τσαρλατάνοι ενδέχεται να ανέλθουν σε κορυφαία αξιώματα. Τα καλά νέα, ωστόσο, είναι ότι οι ώριμες δημοκρατίες διαθέτουν μηχανισμούς αυτοδιόρθωσης – είτε μη επανεκλέγοντας έναν επικίνδυνο δημαγωγό (Τραμπ) είτε ωθώντας έναν ανυπόληπτο πρωθυπουργό σε παραίτηση (Τζόνσον).
Η άνοδος και η πτώση του Μπόρις Τζόνσον είναι πολλαπλώς διδακτική. Ο χαρακτήρας του ήταν γνωστός παλαιόθεν: ξεδιάντροπα ναρκισσιστής, καθ’ έξιν ψευδολόγος, ωμά ιδιοτελής. Ο δάσκαλός του στο Ιτον κ. Χάμοντ (μεταφραστή του Ομήρου στα αγγλικά), είχε αναφέρει σε επιστολή προς τον πατέρα του Τζόνσον τα εξής: «Πραγματικά πιστεύει ότι είναι άκομψο εκ μέρους μας να μην τον θεωρούμε εξαίρεση· κάποιον που είναι ελεύθερος από τις υποχρεώσεις που δεσμεύουν όλους εμάς».
Το 2019, όταν οι Συντηρητικοί επρόκειτο να εκλέξουν τον νέο ηγέτη τους, ο Μαξ Χέιστινγκς, πρώην διευθυντής της ιστορικής συντηρητικής εφημερίδας Daily Telegraph και σεβαστός συγγραφέας, έγραψε ένα προφητικό άρθρο με τίτλο: «Ημουν το αφεντικό του Μπόρις Τζόνσον. Είναι εντελώς ακατάλληλος για πρωθυπουργός». Ουσιαστικά, ήταν μια αρνητική συστατική επιστολή.
Ο αρθρογράφος αναφέρει ότι γνώριζε τον Τζόνσον ήδη από τη δεκαετία του 1980, όταν αυτός εργαζόταν ως ανταποκριτής της εφημερίδας στις Βρυξέλλες. Περιγράφει την «ηθική χρεοκοπία» του ανδρός ως «ριζωμένη στην περιφρόνηση της αλήθειας. […] Δεν έχει κανένα ενδιαφέρον εκτός από τη φήμη και την ικανοποίησή του». Ο Χέιστινγκς απορρίπτει τον ισχυρισμό ότι με την εκλογή του θα αλλάξει, καθότι ο Τζόνσον «ποτέ του δεν είχε αξιοπρέπεια». Το πρωθυπουργικό αξίωμα θα «αποκαλύψει την απόλυτη ακαταλληλότητά του γι’ αυτό». Η χώρα θα πάψει να θεωρείται «σοβαρή», καταλήγει ο Χέιστινγκς, τα σκάνδαλα θα διαδέχονται το ένα το άλλο, και το Συντηρητικό κόμμα θα διαπράξει ένα τεράστιο λάθος.
Ως πρωθυπουργός, ο Τζόνσον επιβεβαίωσε όλα όσα είχε προβλέψει ο πρώην διευθυντής του: αδιαφορία για κανόνες, ανοχή της ανεντιμότητας, έλλειψη ευθυκρισίας, συστηματική ψευδολογία. Δεν είναι μόνον η παραβίαση του νόμου (και η άρνησή της) με το διαβόητο «πάρτιγκεϊτ», ούτε ότι δήθεν δεν γνώριζε για το ιστορικό σεξουαλικών επιθέσεων του βουλευτή Πίντσερ όταν τον διόρισε σε υψηλή θέση στην κοινοβουλευτική ομάδα. Είχε προηγηθεί πληθώρα περιστατικών.
Ο Μπόρις Τζόνσον, τελικά, παραιτήθηκε γιατί θεσμοί και αξιωματούχοι στάθηκαν στο ύψος της αποστολής τους. Το πολιτικό σύστημα αυτοδιορθώθηκε.
Σταχυολογώ μερικά. Απέρριψε την επικριτική έκθεση του συμβούλου Δεοντολογίας κ. Αλαν αναφορικά με την εκφοβιστική συμπεριφορά της υπουργού Εσωτερικών Πατέλ σε δημόσιους λειτουργούς, αναγκάζοντας τον σύμβουλο να παραιτηθεί. Οταν διαπιστώθηκε ότι ο Συντηρητικός βουλευτής Πάτερσον προέβη σε αθέμιτο (επ’ αμοιβή) κοινοβουλευτικό λόμπινγκ, ο Τζόνσον θέλησε να αλλάξει τους κανόνες δεοντολογίας, επιδιώκοντας την απαλλαγή του. Η υπεύθυνη Διαμόρφωσης Πολιτικής του πρωθυπουργικού γραφείου κ. Μίρζα παραιτήθηκε πέρυσι εγκαλώντας τον πρωθυπουργό για «σοβαρή έλλειψη ευθυκρισίας». Παρομοίως αποφάνθηκε η έκθεση της υψηλόβαθμης δημόσιας λειτουργού κ. Γκρέι για τα παράνομα κορωνοπάρτι στην Ντάουνιγκ Στριτ. O Τζόνσον απέκρυψε την πλήρη αλήθεια αναφορικά με τη χρηματοδότηση της ανακαίνισης του διαμερίσματός του και πολυτελών διακοπών του. Ο σύμβουλος Δεοντολογίας κ. Γκέιντ (διάδοχος του κ. Αλαν) χαρακτήρισε «μη σοφούς» τους χειρισμούς του. Αργότερα παραιτήθηκε κι αυτός, εκφράζοντας τη δυσκολία συνεννόησης με έναν πρωθυπουργό που δεν κατανοεί κανόνες ηθικής συμπεριφοράς.
Πώς ένας τέτοιος άνθρωπος έφθασε στην κορυφή; Πρώτον, εκμεταλλεύτηκε τη συγκυρία του δημοψηφίσματος για το Brexit. Τα δημοψηφίσματα είναι η χαρά των δημαγωγών. Υπεραπλουστεύουν, φοβίζουν, ψευδολογούν – κάνουν τα πάντα για να εκμαιεύσουν την επιθυμητή απάντηση από το πόπολο. Δεύτερον, ο Τζόνσον είναι περφόρμερ («διασκεδαστή» τον χαρακτηρίζει ο Χέιστινγκς). Δημιουργεί χάπενινγκ, προβάλλει επιτηδευμένη εκκεντρικότητα, έλκει την προσοχή των ΜΜΕ. Δεν περνά απαρατήρητος. Η αυτοσκηνοθεσία του περφόρμερ εαυτού αποκαλύπτει τον κίνδυνο έκπτωσης της πολιτικής σε θέαμα στις κοινωνίες της ακατάπαυστης «διαμεσολαβημένης» επικοινωνίας, της διαρκούς αυτοπροβολής, και της διασπασμένης προσοχής. Αποκλίνοντας από την αναμενόμενη «σοβαρότητα», ο Τζόνσον παρείχε πολιτικό θέαμα σε ένα κοινό πρόθυμο να το καταναλώσει. Τρίτον, προσέδωσε επίφαση ανανέωσης στο Συντηρητικό κόμμα, φέρνοντας ψήφους. Αντίθετα από τον διεισδυτικό Χέιστινγκς, ρηχοί φιλο-συντηρητικοί σχολιαστές εκθείαζαν τη δημοφιλή αντισυμβατικότητά του· έβλεπαν αυτό που ήθελαν να δουν.
Το ευχάριστο είναι ότι η παλαιότερη δημοκρατία στον κόσμο διαθέτει θεσμικά αντίβαρα και εκλεπτυσμένα αξιακά αυτονόητα αναφορικά με τη λειτουργία του δημόσιου βίου. Η διάλυση του Κοινοβουλίου το 2019 κρίθηκε παράνομη από το Ανώτατο Δικαστήριο. Η Αστυνομία επέβαλλε πρόστιμο στον πρωθυπουργό για τα κορωνοπάρτι. Η ανεξάρτητη έρευνα της κ. Γκρέι αποφάνθηκε για την «αποτυχία ηγεσίας και ευθυκρισίας» του πρωθυπουργού. Ο πρώην ανώτατος δημόσιος λειτουργός κ. Μακντόναλντ αποκάλυψε στην Επιτροπή Κοινοβουλευτικής Δεοντολογίας ότι ο Τζόνσον είχε ενημερωθεί για τη σεξουαλική αρπακτικότητα του Πίντσερ. Κορυφαίοι υπουργοί παραιτήθηκαν, υπερβαίνοντας τον πολιτικό καιροσκοπισμό τους. Ο Τζόνσον, τελικά, παραιτήθηκε γιατί θεσμοί και αξιωματούχοι στάθηκαν στο ύψος της αποστολής τους. Το πολιτικό σύστημα αυτοδιορθώθηκε.
Αν δυσκολεύεστε να φανταστείτε παρόμοια αυτοδιόρθωση στα καθ’ ημάς, δεν είναι τυχαίο. Μας λείπουν πολλά.
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.