Δεν νομίζω ότι υπάρχει οικογένεια στη χώρα που να μην έχει εμπειρία από κάποιου είδους φακελάκι (σε εξευγενισμένα ελληνικά: «άτυπες πληρωμές») σε ελληνικό νοσοκομείο. Δεν θα ξεχάσω την περίπτωση, πριν από χρόνια, όταν η μητέρα μου χρειάστηκε να υποβληθεί σε εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς, σε ιδιωτικό νοσοκομείο. Πριν και κατά τη διάρκεια της νοσηλείας, για επισήμως καταγεγραμμένες εξετάσεις, μας ζητούνταν άτυπες πληρωμές. Η κορύφωση ήταν η απαίτηση της καρδιοχειρουργού: μας ανακοίνωσε ψυχρά ότι η αμοιβή της –άτυπη και επιπρόσθετη των επίσημων χρεώσεων του νοσοκομείου– θα ανερχόταν σε μερικές χιλιάδες ευρώ χωρίς απόδειξη και σχεδόν στο διπλάσιο με απόδειξη. Oταν ρώτησα προς τι η διάκριση, η απάντηση ήταν: «Ξέρετε πώς γίνεται στην Ελλάδα».
Φυσικά και ήξερα. Αν υπήρχε εξομολογητής πολιτών, αυτή θα ήταν μία από τις αμαρτίες που θα του ομολογούσα. Σαν τον πιστό που δοκιμάζεται από πειρασμούς, δεν είχα το σθένος να αντισταθώ και σε άλλη ηθική δοκιμασία, όταν αγαπημένος μου θείος υποβλήθηκε σε εγχείρηση καρκίνου, σε δημόσιο νοσοκομείο. Απαιτήθηκε άτυπη πληρωμή του χειρουργού – το διαβόητο φακελάκι.
Σε ζητήματα ζωής ή θανάτου, όταν είσαι στο έλεος διεφθαρμένων ιατρικών πρακτικών, δεν σκέφτεσαι τόσο τη διαφθορά στην οποία σκοντάφτεις όσο την υγεία του αγαπημένου σου προσώπου. Η σχέση γιατρού – ασθενούς είναι άνιση: ο ασθενής εξαρτάται απολύτως από τον γιατρό. Ο φροντιστής του ασθενούς προβαίνει σε αναγκαστικές επιλογές. Ναι μεν η ηθική ευθύνη της επιλογής να συμπράξει σε μια πράξη διαφθοράς παραμένει δική του, αλλά η επιλογή του προέρχεται από έναν κατάλογο που έχει ήδη διαμορφωθεί. Ως εξιλέωση, υποσχέθηκα στον εαυτό μου ότι δεν θα κοροϊδέψω τη συνείδησή μου με εκλογικευτικά σχήματα. Αντιθέτως θα θυμάμαι τη σύμπραξή μου και θα κάνω, εφεξής, ό,τι μπορώ για να επανορθώσω.
Οι πρωτογενείς εμπειρίες διαφθοράς στον τομέα της υγείας επιβεβαιώνονται από συναφείς έρευνες (ΠΟΥ 2018, ΟΟΣΑ 2021). Η παραοικονομία στην υγεία εκτιμάται μεταξύ 1-1,5 δισ. ευρώ. Στα ελληνικά νοσοκομεία διακινείται άφθονο μαύρο χρήμα. Το 1/3 των εισαγωγών ασθενών σε δημόσια νοσοκομεία εμπλέκουν ανεπίσημες πληρωμές. Το 25% των ιδιωτικών πληρωμών υγείας κατευθύνεται σε ανεπίσημες πληρωμές. Στην έρευνα του Ευρωβαρόμετρου για τη διαφθορά (Μάρτιος – Απρίλιος 2022), το 91% των Ελλήνων θεωρεί εκτεταμένη τη δωροδοκία και κατάχρηση εξουσίας για ιδιωτικό όφελος στο σύστημα υγείας (μ.ό. Ε.Ε.: 29%). Το 13% όσων χρειάστηκαν υπηρεσίες από το ΕΣΥ κατέβαλε «άτυπη πληρωμή» (το υψηλότερο ποσοστό στην Ε.Ε. μετά τη Ρουμανία – μ.ό. Ε.Ε.: 4%). Γενικότερα, πάνω από τους μισούς (55%) θεωρούν «αποδεκτό» να «δώσουν δώρο» προκειμένου να γίνει η δουλειά τους στη δημόσια διοίκηση (μ.ό. Ε.Ε.: 28%). Εν ολίγοις, σχεδόν όλοι οι Ελληνες θεωρούν ότι η δωροδοκία γιατρού στο σύστημα υγείας είναι εκτεταμένη. Από τη γενικότερη στάση τους στη διαφθορά συνάγεται ότι οι μισοί τη θεωρούν αποδεκτή.
Τα δύο συσχετίζονται: όταν ένα αρχικώς επιλήψιμο φαινόμενο καθίσταται ευρέως διαδεδομένο αρχίζει να κανονικοποιείται. Οπως δεν έχεις την αίσθηση της παράβασης όταν οδηγείς αντίθετα σε ένα μονόδρομο που κανείς δεν τηρεί ή καπνίζεις σε ένα χώρο που δεν επιτρέπεται, αλλά ουδείς ασχολείται με τους παραβάτες, έτσι αποηθικοποιείς και ενσωματώνεις στους υπολογισμούς σου την «άτυπη πληρωμή» που θα καταβάλεις ή θα ζητήσεις.
Οταν ένα αρχικώς επιλήψιμο φαινόμενο καθίσταται ευρέως διαδεδομένο αρχίζει να κανονικοποιείται.
Η ευρεία διάδοση και επαναληπτικότητα ενός φαινομένου μειώνει τα ηθικά ανακλαστικά των εμπλεκομένων: όταν μια πράξη αποκτά χαρακτηριστικά ρουτίνας, η ηθική της διάσταση γίνεται μέρος μιας άρρητης υποδομής. Στην καλή της εκδοχή, η ρουτινοποιημένη πράξη ενσωματώνει αυτονοήτως τους κανόνες επαγγελματικής ηθικής. Και τα δύο μέρη μετέχουν σε μια σχέση, στην οποία προάγεται ένα «ενδογενές αγαθό» (υγεία), σε συνθήκες έντιμου επαγγελματισμού. Στην κακή της εκδοχή, αντιθέτως, θεωρείται αυτονόητη η παράτυπη αμοιβή. Η ιατρική πράξη καθίσταται συναλλαγή, της οποίας οι θεσμικές-ηθικές προϋποθέσεις αποσιωπώνται. Και τα δύο μέρη, καθώς επικεντρώνονται στενά στο πρόβλημα υγείας που τα συνδέει, έχουν κάθε λόγο να αποκρύπτουν από τον εαυτό τους την πλήρη αντίληψη για το ποιόν της ιατρικής πράξης στην οποία μετέχουν.
Βραχυχρόνια, η απόκρυψη προστατεύει την αυτοεικόνα των εμπλεκομένων. Το πέπλο της σιωπής βαθμιαία θεσμοποιείται. Οι ιατρικές ενώσεις σιωπούν (εκτός κι αν ερωτηθούν, οπότε θα πουν τα γνωστά τετριμμένα), οι (κομματικές) διοικήσεις των νοσοκομείων δεν έχουν κίνητρο, ικανότητες και διάθεση να εμπλακούν σε συγκρούσεις, ενώ το υπουργείο Υγείας απλώς ρητορεύει, γνωρίζοντας ότι οι άτυπες πληρωμές γιατρών του ΕΣΥ το απαλλάσσουν από τις τεράστιες ευθύνες του για τους αξιοθρήνητα χαμηλούς μισθούς τους.
Οταν ακούω τον πρωθυπουργό να μιλάει με υπερηφάνεια για την «καταπληκτική ποιότητα ζωής» που προσφέρει η Ελλάδα, σκέφτομαι ότι μια τέτοια δήλωση είναι αληθής μόνο αν η ποιότητα ζωής ιδωθεί στενά ευδαιμονιστικά, δηλαδή αποηθικοποιημένα. Αν συστατικό στοιχείο της ποιότητας ζωής είναι η αξιοπρέπεια των πολιτών στη χρήση δημόσιων αγαθών, σε μια χώρα στην οποία η διαφθορά θεωρείται αυτονόητη, οι κυβερνήτες της δεν μπορούν να είναι περήφανοι.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.