Η υπόθεση παρακολούθησης Ανδρουλάκη επανέφερε στο προσκήνιο τη συζήτηση για το επιτελικό κράτος. Ο Ευάγγελος Βενιζέλος κατέληξε πως «παρακολουθούμε ένα ολόκληρο μοντέλο συγκεντρωτικής άσκησης της εξουσίας να φτάνει με πολύ θόρυβο στα όριά του». Στις διαπιστώσεις Βενιζέλου αντανακλάται η σαφώς πλειοψηφούσα γνώμη του νομικού κόσμου ότι η Ελλάδα πάσχει από «πρωθυπουργοκεντρισμό».
Στο τελευταίο μου βιβλίο με τον Κέβιν Φέδερστοουν για τους Ελληνες πρωθυπουργούς επισημάναμε τα χρόνια προβλήματα συντονισμού και καθοδήγησης της κυβέρνησης. Μιλήσαμε για ένα «παράδοξο δύναμης», αντιπαραβάλλοντας τις εκτεταμένες συνταγματικές εξουσίες του Ελληνα πρωθυπουργού, με τους εξαιρετικά «ρηχούς» θεσμούς υποβοήθησης του έργου της κυβέρνησης που στερούνται συνέχειας, τεχνογνωσίας και σύνδεσης με την υπόλοιπη διοίκηση. Καταλήξαμε ότι ο «Αυτοκράτορας» είναι στην ουσία «γυμνός» και το μοντέλο διακυβέρνησης ακραία «υπουργοκεντρικό».
Με την άποψή μας φαίνεται να συντάχθηκε και ο τωρινός πρωθυπουργός. Γι’ αυτό, αμέσως μετά την εκλογική του νίκη το 2019, δημιούργησε την Προεδρία της Κυβέρνησης, με εκατοντάδες υπαλλήλους και νέες αρμοδιότητες, συμπεριλαμβανομένης και της υπαγωγής της ΕΥΠ στον πρωθυπουργό.
Με το νέο σύστημα η θέση του πρωθυπουργού τυπικά ενδυναμώθηκε. Ομως ο συγκεντρωτισμός στη λήψη αποφάσεων δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη και καλύτερο έλεγχο. Φαίνεται πως η επιτυχής διαχείριση της αρχικής φάσης της πανδημίας –που οργανώθηκε κεντρικά από το Μαξίμου– δημιούργησε υπεραισιοδοξία. Ομως οι αστοχίες του κρατικού μηχανισμού στις πυρκαγιές του 2021 ή κατά τη διάρκεια της ύστερης φάσης της πανδημίας δεν λειτούργησαν όσο διδακτικά θα έπρεπε.
Η επιτελικότητα του κρά-τους είναι θέμα θεσμών και διαδικασιών, όχι προσώπων. Το σύστημα διακυβέρνησης Μητσοτάκη, παρά τις μεμονωμένες επιτυχίες του, είναι εξαιρετικά προσωποπαγές και γι’ αυτό ευάλωτο. Το διοικητήριο της κυβέρνησης μοιάζει περισσότερο με ένα δίκτυο φίλων, χωρίς χαρακτηριστικά μιας μόνιμης, διατηρήσιμης, διοικητικής δομής. Η συντριπτική πλειονότητα των συνεργατών του πρωθυπουργού είναι μετακλητοί υπάλληλοι. Το αποτύπωμά τους είναι παροδικό και δεν συνεισφέρει στη δημιουργία θεσμικής μνήμης. Η σχέση απόλυτης εξάρτησης δημιουργεί μια εκατέρωθεν αυταπάτη ασφάλειας, χωρίς τους περιορισμούς μιας ανεξάρτητης διοίκησης. Ομως η υπόθεση της ΕΥΠ αποδεικνύει περίτρανα πως οι προσωπικές και συλλογικές αδυναμίες του συστήματος διακυβέρνησης χρεώνονται τελικά στον ίδιο τον πρωθυπουργό. Οσο πιο συγκεντρωτικό (και ανεξέλεγκτο) το σύστημα, τόσο μεγαλύτερη η ζημιά για τον πολιτικό προϊστάμενο.
Η ελληνική κυβέρνηση χρειάζεται καλύτερο κεντρικό συντονισμό. Οποτε αυτό δεν κατέστη δυνατό, η χώρα πλήρωσε μεγάλο τίμημα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο πρωθυπουργός μπορεί να δρα, θεσμικά και διοικητικά, με ανεξέλεγκτο τρόπο. Τα ανώτερα στελέχη της κυβερνητικής γραφειοκρατίας πρέπει να είναι μόνιμοι υπάλληλοι και να λειτουργούν μέσα σε ένα σταθερό διοικητικό σύστημα. Οσο αυτό δεν γίνεται πράξη, ο τωρινός πρωθυπουργός θα συνεχίσει να πληρώνει το κόστος που πλήρωσαν όλοι σχεδόν οι προκάτοχοί του. Το κόστος της «εμπιστοσύνης».
* Ο κ. Δημήτρης Παπαδημητρίου είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ.