Δύσκολα θα μπορούσαμε να περιγράψουμε πιο συνοπτικά την εποχή μας απ’ ό,τι ο τίτλος της ξεχασμένης σήμερα ταινίας του Πίτερ Γκρίναγουεϊ «Αλλεπάλληλοι πνιγμοί». Πράγματι, όλοι συμφωνούν πως βρισκόμαστε μπροστά σε έναν πολύ δύσκολο χειμώνα. Μετά μια σκληρότατη δεκαετή οικονομική κρίση και μια διετία πανδημίας, ξεπροβάλλει μία ακόμη δοκιμασία. Το ερώτημα που προκύπτει είναι λοιπόν αν, όπως υποστηρίζουν πολλοί, έχουμε περάσει σε μια εποχή όπου η κανονικότητα έχει χαθεί και οι διαδοχικές κρίσεις συνιστούν τη νέα κανονικότητα. Η απάντηση δεν είναι τόσο προφανής και αυτό οφείλεται σε τρεις λόγους που μπορούν να περιγραφούν με τρεις λέξεις-κλειδιά: χρόνος, τόπος και ταχύτητα. Οι συγκρίσεις με το παρελθόν είναι συνήθως στρεβλές. Εδράζονται πάνω στην περίφημη νοσταλγία της ανάμνησης, στην τάση που έχουμε δηλαδή να ωραιοποιούμε το παρελθόν και να υποβαθμίζουμε τις σκοτεινές πλευρές του. Αναπόφευκτα, η σύγκριση του παρόντος με ένα ωραιοποιημένο παρελθόν αδικεί το πρώτο. Η «κανονικότητα» που νοσταλγούμε σε σχέση με την επερχόμενη ενεργειακή καταιγίδα περιλαμβάνει, για παράδειγμα, δύο τεράστιες πετρελαϊκές κρίσεις, το 1973 και το 1979, που συντάραξαν το παγκόσμιο οικονομικό και πολιτικό γίγνεσθαι. Και αν πάμε λίγο μόνο πιο πίσω, θα διαπιστώσουμε πως η «κανονικότητα» χειροτερεύει πολύ. Θα αναφέρω το προσωπικό μου παράδειγμα: Ο ένας μου παππούς σκοτώθηκε νεότατος στον πόλεμο αφήνοντας πίσω του τρία ανήλικα ορφανά. Ο άλλος αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στα 14 του, γιατί δεν μπορούσε να τον θρέψει η οικογένειά του στο χωριό. Η μία μου γιαγιά βρέθηκε νεαρή κοπέλα ξεριζωμένη στην Αθήνα με τέσσερα μικρότερα αδέλφια και ελάχιστους πόρους, ενώ η άλλη, ξεριζωμένη και αυτή, μεγάλωσε μόνη της τα τρία παιδιά της. Με βάση αυτό τον πήχυ, οι κρίσεις της γενιάς μου ήταν αστείες.
Αναμφίβολα, η ζωή βελτιώθηκε πάρα πολύ μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Για ποιους όμως ακριβώς; Εδώ έχουμε μια δεύτερη μεγάλη στρέβλωση, γεωγραφική αυτήν τη φορά. Η οπτική μας εδράζεται πάνω σε ένα πολύ συγκεκριμένο (και περιορισμένο) δείγμα του πλανήτη, τον λεγόμενο ανεπτυγμένο, ή πιο περιοριστικά δυτικό, κόσμο. Και η χώρα μας ευτύχησε να βρεθεί στον κόσμο αυτόν. Ομως, το ίδιο διάστημα, η ζωή ενός Αιθίοπα ή, χειρότερα, μιας Αφγανής ήταν μια ατελείωτη αλυσίδα κρίσεων που ξεπερνούσαν σε ένταση οτιδήποτε γνωρίσαμε εμείς. Η κανονικότητά μας, με άλλα λόγια, δεν ήταν η κανονικότητα της πλειονότητας των κατοίκων του πλανήτη.
Υπάρχει, βέβαια, κάτι που ίσως εξηγεί πιο αντικειμενικά γιατί η αίσθηση που έχουμε για την κανονικότητα έχει αλλάξει τα τελευταία 10 με 20 χρόνια: η επιτάχυνση της ζωής. Οι εξελίξεις, είτε αυτές είναι πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές ή τεχνολογικές, τρέχουν με πολύ γρηγορότερους ρυθμούς. Η επιτάχυνση οφείλεται με τη σειρά της κυρίως σε δύο παράγοντες. Αφενός στην τεχνολογία, που παράγει ασύγκριτα μεγαλύτερη διάχυση των πληροφοριών για το τι συμβαίνει γύρω μας. Σκεφτείτε πως στο πρόσφατο παρελθόν ενημερωνόταν κανείς δύο φορές την ημέρα: από την εφημερίδα το μεσημέρι και την τηλεόραση το βράδυ. Πλέον ζούμε μέσα σε μια αδιάκοπη ροή πληροφοριών, πράγμα που εντείνει την αίσθηση των αλλεπάλληλων κρίσεων. Και έπειτα είναι οι αριθμοί: το 1980 μοιραζόμασταν τον πλανήτη με περίπου τέσσερα δισεκατομμύρια ανθρώπους. Πλέον έχουμε γίνει οκτώ. Είναι φυσικό ο διπλασιασμός του πληθυσμού να συνεπάγεται πολλαπλασιασμό σχέσεων, εξελίξεων, συγκρούσεων και κρίσεων. Από την άποψη αυτή, εκείνο που είναι εντυπωσιακό δεν είναι οι διαδοχικές κρίσεις αλλά η ανθεκτικότητα της κανονικότητας.
Οσο πολλαπλασιάζονται οι κρίσεις, άλλο τόσο φαίνεται να βελτιώνεται η ικανότητά μας να τις διαχειριζόμαστε. Δεν υπάρχει ίσως καλύτερη απόδειξη από την πανδημία.
Γεγονός είναι πως όσο πολλαπλασιάζονται οι κρίσεις, άλλο τόσο φαίνεται να βελτιώνεται η ικανότητά μας να τις διαχειριζόμαστε. Δεν υπάρχει ίσως καλύτερη απόδειξη από την πανδημία. Αυτήν ακριβώς την ικανότητα θα χρειαστούμε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο για να αντιμετωπίσουμε τις επιπτώσεις της μεγαλύτερης κρίσης που είναι ήδη μαζί μας, της κλιματικής αλλαγής.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.