Το 2005 είχα την ευκαιρία μιας σύντομης συζήτησης στην Αθήνα με τον πρώην πρόεδρο της Νότιας Αφρικής, τον αείμνηστο Φρέντερικ ντε Κλερκ. Τον ρώτησα, μεταξύ άλλων, το προφανές: τι ήταν αυτό που τον ώθησε να παραδώσει την εξουσία στο Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο, γνωρίζοντας ότι διακινδύνευε τα πάντα για τη λευκή κυβερνώσα μειονότητα; «Θα μπορούσα να συνεχίσω να κυβερνώ», απάντησε, «αλλά θα κυβερνούσα επί πτωμάτων. Η αμφισβήτηση του καθεστώτος του απαρτχάιντ είτε θα κατέληγε στην αιματοχυσία είτε στην ειρηνική μετάβαση. Διάλεξα το δεύτερο».
Σκέφτηκα τα λόγια του Ντε Κλερκ με αφορμή τον πρόσφατο θάνατο ενός από τους σημαντικότερους ηγέτες του 20ού αιώνα, του Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς Γκορμπατσόφ. Ο τελευταίος πρόεδρος της Σοβιετικής Ενωσης ήταν ο ηγέτης που, με τις κρίσιμες επιλογές του, επέφερε, έστω και απρόθετα, την κατάρρευση του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού και τον τερματισμό της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Η δημοκρατική Ευρώπη τού χρωστά πάρα πολλά.
Καμία καθεστωτική μεταβολή δεν είναι αυτονόητη, ούτε απαραίτητα ειρηνική – οι χειρισμοί των πρωταγωνιστών καθορίζουν την τροχιά των εξελίξεων. Η Νότια Αφρική θα μπορούσε κάλλιστα να είχε βυθιστεί σε παρατεταμένη βία και οι αντικομμουνιστικές εξεγέρσεις στην Ανατολική Ευρώπη, τη δεκαετία του 1980, να είχαν προβλέψιμα αιματοκυλιστεί, όπως συνέβη το 1956 και το 1968. Ο Ντε Κλερκ και ο Γκορμπατσόφ επέλεξαν την ειρηνική οδό. Δεν ήταν αναπόφευκτο – ήταν επιλογή.
Τον Οκτώβριο 1989, σε επετειακή ομιλία του στο Ανατολικό Βερολίνο, σε περίοδο αντικαθεστωτικών διαδηλώσεων και μαζικών αποδράσεων στη Δύση, ο Γκορμπατσόφ είχε πει: «Η απόφαση για το πώς είναι οργανωμένη μια κοινωνία είναι απόφαση του λαού της». Η στάση του αυτή προδιέγραψε το μέλλον των καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη. Και, φυσικά, αν οι Πολωνοί, οι Ούγγροι και οι Ανατολικογερμανοί μπορούν να αποφασίζουν για τη μοίρα τους, γιατί όχι και οι Λιθουανοί, οι Εσθονοί και οι Ουκρανοί; Η σοβιετική αυτοκρατορία είχε μπει σε τροχιά αποδόμησης.
Ο Γκορμπατσόφ είχε συνειδητοποιήσει, πιο έντονα μετά την τρομακτική πυρηνική έκρηξη στο Τσερνόμπιλ το 1986, ότι ένα καθεστώς θεμελιωμένο στο ψέμα και στην καταπίεση δεν έχει μέλλον. Το 1988 είχε πει σε κομματική συνάθροιση: «Με πιο δικαίωμα, 20 εκατομμύρια μέλη [του Κομμουνιστικού Κόμματος] κυβερνούν 200 εκατομμύρια ανθρώπους;» Ηταν το ερώτημα που απωθούσε το κομμουνιστικό καθεστώς, γιατί γνώριζε την απάντηση: η μόνη πηγή κυβερνητικής νομιμοποίησης είναι οι ελεύθερες εκλογές. Από τη στιγμή που το ερώτημα το θέτει ο ίδιος ο επικεφαλής, ανοίγει το κουτί της Πανδώρας. Η ελευθερία που έφεραν οι μεταρρυθμίσεις του ανέδειξαν την ευθραυστότητα του ολοκληρωτικού καθεστώτος.
Ο Γκορμπατσόφ διέθετε ηθικό πυρήνα· δεν είχε μεταμορφωθεί πλήρως σε τεχνικό της εξουσίας, όπως οι προκάτοχοί του. Η ισχύς δεν συνιστούσε αυταξία γι’ αυτόν.
Ο Γκορμπατσόφ ήταν γέννημα-θρέμμα του εξουσιαστικού μηχανισμού του Κομμουνιστικού Κόμματος. Πώς, λοιπόν, αποτέλεσε την έκπληξη; Διακεκριμένοι σοβιετολόγοι, όπως ο Καστοριάδης, έπεσαν έξω στις προβλέψεις τους. Τι έκανε τον Γκορμπατσόφ διαφορετικό; Διέθετε ηθικό πυρήνα· δεν είχε μεταμορφωθεί πλήρως σε τεχνικό της εξουσίας, όπως οι προκάτοχοί του. Η ισχύς δεν συνιστούσε αυταξία γι’ αυτόν (εξ ου και ο Πούτιν, ο αρχετυπικός εξουσιολάγνος δεσπότης, τον θεωρούσε «αφελή»).
Η γεροντοκρατία του Κρεμλίνου, έπειτα από αλλεπάλληλους θανάτους υπερήλικων ηγετών (Μπρέζνιεφ, Αντρόποφ, Τσερνένκο), επέλεξε τον Γκορμπατσόφ γιατί, prima facie, εκτίμησε τις ικανότητές του, την κομματική αφοσίωσή του και τη σχετική νεανικότητά του (ήταν 54 ετών). Αυτό που δεν είχε διαγνώσει διαυγώς ήταν ο ηθικός πυρήνας του – στοιχείο απροβλεψιμότητας. Παγιδευμένη στη μονολιθικότητά της, η νομενκλατούρα δεν συνειδητοποίησε ότι η ηγετική συμπεριφορά δεν είναι το συμπέρασμα παραγωγικού συλλογισμού – δεν προκύπτει από γνωστές, αναλλοίωτες προκείμενες, αλλά συνιστά, ουσιωδώς, απροσδιόριστη δημιουργία. Η ηγετική προσωπικότητα μοιάζει με «μαύρο κουτί», στο οποίο οι συνάψεις εμπειριών, αξιών, αντιλήψεων και περιστάσεων είναι εν δυνάμει απρόβλεπτες. Αντίθετα με τους εξουσιολάτρες κομματικούς γραφειοκράτες, ο Γκορμπατσόφ δεν έχασε την πεποίθηση ότι ο κομμουνισμός δεν (πρέπει να) είναι απλώς σύστημα εξουσίας, αλλά ζωογόνο ιδεώδες – μια ουτοπία ίσων, ορθολογικών και αλληλέγγυων ανθρώπων. Δεν ήταν φιλελεύθερος, αλλά, ως τέκνο του Διαφωτισμού, κατανοούσε ότι ο ανελεύθερος βίος δεν είναι βιωτός – η δικαιοσύνη και η ορθολογική σκέψη εμπεριέχουν την ελευθερία. Το εν μέρει ορθόδοξο χριστιανικό περιβάλλον της ευρύτερης οικογένειάς του διεύρυνε, πιθανότατα, τους αξιακούς ορίζοντές του. Είχε ενστικτώδη απέχθεια στη βία. Ηταν δεμένος με τους απλούς ανθρώπους της ρωσικής επαρχίας, λάτρευε τη σύζυγό του, δεν επεδίωξε τον διεφθαρμένο πλουτισμό. Πίστευε, αρχικά, ότι αν ο κομμουνισμός μπολιαζόταν με ελευθερία και εντιμότητα, θα άλλαζε, αποκτώντας ανθρώπινο πρόσωπο. Αντιφρονούντες αγωνιστές, όπως ο Χάβελ και ο Βαλέσα, γνώριζαν βιωματικά ότι αυτό δεν θα συνέβαινε. Είχαν δίκιο. Ο άνεμος της ελευθερίας γρήγορα έγινε ανεξέλεγκτος στρόβιλος.
Στο πρόσφατο, διεισδυτικό βιβλίο του «Ηγεσία», ο Χένρι Κίσινγκερ αναφέρει ότι οι μεγάλοι ηγέτες κινούνται μεταξύ του εμπρόθετου και του αναπόφευκτου. Οι εν πολλοίς διαισθητικές κρίσεις τους συνδιαμορφώνουν το περιβάλλον τους. Αυτό που αργότερα φαίνεται αναπόφευκτο οφείλεται σε επιλογές τους. Χωρίς τις επιλογές του διαφορετικού Μιχαήλ Σεργκέγεβιτς Γκορμπατσόφ θα ήταν, πιθανότατα, δυσάρεστα διαφορετική η μοίρα της Ευρώπης και του κόσμου.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.