Ο τίτλος ενός εξαιρετικού βιβλίου του ψυχολόγου Ν. Σιδέρη είναι: «Δεν παίζεις μόνο εσύ. Υπάρχουν κι άλλοι» (Μεταίχμιο). Η κεντρική ιδέα είναι διαισθητικά απλή: σε ό,τι κάνεις, μην παραβλέπεις τους άλλους.
Το μήνυμα αυτό έχει ιδιαίτερη εφαρμογή στην πολιτική ηγεσία, ιδιαίτερα σε όσους κυβερνούν. Οι λήπτες αποφάσεων πρέπει να θυμούνται ότι, πρώτον, οι αποφάσεις τους επηρεάζουν τη ζωή πραγματικών ανθρώπων και, δεύτερον, δεν παίζουν μόνοι τους. Ακούγεται απλό, αλλά δεν είναι.
Μείζων κίνδυνος για έναν ηγέτη, την ομάδα συνεργατών του και το κόμμα που τον εκλέγει είναι η κατασκευή της ιδεοληπτικής αυτοαναφορικότητας: να χάσουν, δηλαδή, την αίσθηση της πραγματικότητας, θεωρώντας εμμονικά ότι οι ιδεολογικά φορτισμένες αντιλήψεις τους, αναγκαστικά απλοϊκές, αντανακλούν τη σύνθετη πραγματικότητα. Πρόκειται για επικίνδυνη παραίσθηση. «Υπάρχουν περισσότερα πράγματα σε ουρανό και γη, Οράτιε, από όσα έχει ονειρευτεί η φιλοσοφία σου», λέει ο Αμλετ. Οι ιδεοληπτικοί το αγνοούν, με καταστροφικές συνέπειες.
Στην πολιτική, σπάνια έχουμε τη δυνατότητα να παρατηρούμε την εκδίπλωση ενός φαινομένου σε συνθήκες οιονεί πειραματικές. Μια τέτοια ευκαιρία παρουσιάσθηκε τους τελευταίους πέντε μήνες στη Βρετανία, με την αλλαγή ηγεσίας στο κυβερνών Συντηρητικό Κόμμα. Οι δύο κύριοι διεκδικητές, Ρίσι Σούνακ και Λιζ Τρας, εξέφρασαν δύο διαφορετικές αντιλήψεις για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης. Ο Σούνακ έκρινε ότι, στη συγκεκριμένη συγκυρία, προέχει η αντιμετώπιση του πληθωρισμού, όχι η περικοπή φόρων. Η Τρας το αντίθετο: η περικοπή φόρων θα τονώσει την οικονομία.
Σε τηλεμαχία, τον περασμένο Ιούλιο, ο Σούνακ επέκρινε τα οικονομικά σχέδια της Τρας: «Υποσχέθηκες σχεδόν 40 δισ. στερλίνες περικοπές φόρων, οι οποίες θα χρηματοδοτηθούν από δανεισμό. […] Τα παιδιά και τα εγγόνια μας θα πληρώσουν τον λογαριασμό. Αυτό δεν είναι Συντηρητικό». Λίγες μέρες αργότερα είπε κάτι παρόμοιο: «Η ρίζα του προβλήματος είναι ο πληθωρισμός. Αν ρίξουμε λάδι στη φωτιά του πληθωριστικού σπιράλ, θα καταλήξουμε με ακριβότερα στεγαστικά δάνεια, οι αποταμιεύσεις και οι συντάξεις θα μειωθούν, θα έχουμε μιζέρια για εκατομμύρια ανθρώπους». Ο αντίλογος της Τρας; Κοινοτοπίες όπως «τώρα είναι η ώρα να είμαστε τολμηροί», συν, βεβαίως, η νεοφιλελεύθερη επωδός για «χαμηλή φορολογία που οδηγεί σε υψηλή ανάπτυξη». Οπως ξέρουμε και από την περίπτωση της αριστερής ιδεοληψίας, η συνθηματολογική επανάληψη προκαλεί έκσταση στον ομιλητή – εκλαμβάνει τις επιθυμίες του για πραγματικότητα.
Ξέρουμε, πλέον, τι συνέβη. Η διάγνωση Σούνακ επιβεβαιώθηκε πλήρως· ο Σούνακ είχε δίκιο, η Τρας άδικο. Η ανακοίνωση του εμπνεύσεως Τρας μίνι προϋπολογισμού, χωρίς αξιολόγηση από το ανεξάρτητο Γραφείο Προϋπολογισμού, προκάλεσε τεράστια αναστάτωση στις χρηματαγορές. Η προοπτική της χρηματοδότησης των ύψους 40 δισ. φορολογικών περικοπών από δανεισμό δεν έγινε αποδεκτή. Οι καπιταλιστές δεν πείσθηκαν από τους ιδεοληπτικούς υπερασπιστές του καπιταλισμού! Η στερλίνα κατέρρευσε, τα στεγαστικά δάνεια ακρίβυναν, το κόστος κρατικού δανεισμού ανέβηκε, τα ταμεία συντάξεων κινδύνευσαν και η Τράπεζα της Αγγλίας αναγκάστηκε να παρέμβει. Επειτα από 45 ημέρες στην εξουσία, η πρωθυπουργός Τρας παραιτήθηκε. Το Συντηρητικό Κόμμα αναζητά τον τέταρτο σε έξι χρόνια ηγέτη (και πρωθυπουργό). Χάος.
Η δυναμική που παρήγαγε τον αυτοχειριασμό της εξόδου της Βρετανίας από την Ε.Ε. παράγει, και θα συνεχίσει να παράγει, κρίσεις.
Η πολιτική αστάθεια της ωριμότερης δημοκρατίας και έκτης πιο μεγάλης οικονομίας στον κόσμο είναι εντυπωσιακή, αλλά εξηγήσιμη. Πρόκειται για το πιο πρόσφατο, όχι αναγκαστικά τελευταίο, επεισόδιο της σεισμικής ακολουθίας που άρχισε με το Brexit. Η δυναμική που παρήγαγε τον αυτοχειριασμό της εξόδου από την Ε.Ε. παράγει, και θα συνεχίσει να παράγει, κρίσεις.
Το Brexit δημιούργησε ιδεοληπτική εσωστρέφεια και, τελικά, ανορθολογισμό. Η απόφαση ήταν οικονομικά και γεωπολιτικά παράλογη. Εκλογικεύθηκε μέσω ιδεοληπτικών κατασκευών (και πολλών ψεμάτων), όπως «να ανακτήσουμε τον έλεγχο της χώρας». (Ακούγεται τόσο αστείο, τώρα: τον έλεγχο δεν τον έχει η χώρα, αλλά οι αγορές!). Για τους νεοφιλελεύθερους, η Ε.Ε. αντιπροσώπευε επικίνδυνο κρατικό παρεμβατισμό και ανεπιθύμητο κοσμοπολιτισμό. Η έξοδος ήταν ευκαιρία να επανασυνδεθούν με τις θατσερικές ρίζες τους: όπως έλεγε η Τρας, «χαμηλή φορολογία, όχι επιδόματα».
Ο εθνικισμός που αναγκαστικά συνόδευσε το Brexit εύλογα συγχωνεύτηκε με την ξενοφοβία, τη δήθεν φιλολαϊκότητα του «levelling up» (προς τα πάνω εξίσωση) και την ψευδεπίγραφη αντίσταση στην «ορθοδοξία» του θεσμικού κατεστημένου. Οπως συμβαίνει με τους ιδεοληπτικούς εξτρεμιστές, οι αντιευρωπαϊστές νεοφιλελεύθεροι πίστευαν, με λενινιστική βουλησιαρχία, ότι έπρεπε να παραμερίσουν παραδοσιακούς θεσμούς δημοσιονομικής πολιτικής (π.χ. στο Treasury), οι οποίοι ήταν εμπόδια στη «φιλελεύθερη ουτοπία» τους.
Το Συντηρητικό Κόμμα, έχοντας καταληφθεί από φοβικό ανορθολογισμό, δεν γνωρίζει, πλέον, τι «συντηρεί»: το 2019, η πλειονότητα των μελών του προτιμούσε να διασπαστεί το Ηνωμένο Βασίλειο παρά να παραμείνει μέλος της Ε.Ε.! Αυτό το διανοητικό και συναισθηματικό κλίμα παρήγαγε την Τρας. Αυτή η δυναμική οδηγεί τους Συντηρητικούς στην εκλογική συντριβή.
Τελειώνω με μερικές προβλέψεις: Ο επόμενος πρωθυπουργός, πιθανότατα, θα είναι ο Ρίσι Σούνακ – νεοφιλελεύθερος, αλλά σοβαρός (και ο πρώτος μη λευκός). Θα προκηρυχθούν, πιθανότατα, πρόωρες εκλογές το 2023 και, όταν αυτό συμβεί, η χώρα θα αποκτήσει ξανά Εργατική κυβέρνηση. Οπως προσφυώς έγραψε ο Τζόναθαν Φρίντλαντ, οι Συντηρητικοί δεν χρειάζονται εξουσία, αλλά ομαδική θεραπεία.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.