Το 1989 αποτελεί ιστορική τομή: η πτώση του Τείχους του Βερολίνου σήμανε το τέλος του κομμουνισμού και, μέσα σε μία διετία, τα περισσότερα από τα καθεστώτα αυτά είχαν περάσει στην αιωνιότητα. Από όσα επέζησαν, άλλα μετατράπηκαν σε καπιταλιστικές δικτατορίες με έμβλημα το σφυροδρέπανο, όπως η Κίνα, και άλλα σε οικογενειακές κλεπτοκρατίες, όπως η Βόρεια Κορέα και η Κούβα. Σε μια στιγμή εξέλιπαν τρεις αξίες που έως τότε άσκησαν τεράστια επίδραση: η τελεολογική αντίληψη της Ιστορίας, η ιδέα δηλαδή πως η Ιστορία υπακούει σε νόμους αντίστοιχους της φυσικής, που οδηγούν αναπόδραστα σε μια αταξική, σοσιαλιστική κοινωνία, η κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία, η μόνη δηλαδή εφαρμοσμένη εναλλακτική του καπιταλισμού, και ο σοσιαλισμός ως εναλλακτικό πολιτικό σύστημα της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Εκεί βρίσκεται το νόημα της περίφημης ρήσης περί τέλους της Ιστορίας του Φράνσις Φουκουγιάμα: όχι δηλαδή στη διακοπή του ρου της (αυτό θα ισοδυναμούσε με το «πάγωμα» του χρόνου), αλλά στην έκλειψη μιας πειστικής εναλλακτικής ως προς την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Πράγματι, μετά το 1989 οι φιλελεύθερες δημοκρατίες πολλαπλασιάστηκαν και κυριάρχησαν.
Στον αντίποδα, τα αυταρχικά καθεστώτα βρέθηκαν μπροστά σε ένα μεγάλο δίλημμα νομιμοποίησης. Ως το 1989 μπορούσαν να υιοθετήσουν είτε τον αντικομμουνισμό (όπως το καθεστώς των συνταγματαρχών στη χώρα μας) είτε κάποια μορφή κρατικού σοσιαλισμού, όπως πολλές χώρες του Τρίτου Κόσμου. Μετά το 1989 και οι δύο αυτές επιλογές εξέλιπαν. Ετσι ακολούθησαν δύο δρόμους. Από τη μία, τα λιγότερο ανεπτυγμένα αυταρχικά καθεστώτα επέλεξαν πιο «πρωτόγονες» μορφές νομιμοποίησης, όπως, π.χ., η απροκάλυπτη κυριαρχία κάποιας εθνοτικής ομάδας εις βάρος άλλων. Οσο για τα πιο προηγμένα και πλούσια καθεστώτα, αυτά επιδίωξαν να κερδίσουν την εύνοια των πολιτών τους, μειώνοντας τα επίπεδα καταστολής και αυξάνοντας τον πλούτο τους. Το κοινωνικό συμβόλαιο που πρότειναν ήταν απλό και σαφές: σε αντάλλαγμα του δικαιώματός τους να παραμένουν στην κυβέρνηση εσαεί και των περιορισμών στην ελευθερία, παρείχαν σταθερότητα και ευημερία – μια ευημερία που βασίστηκε κυρίως στη συμμετοχή τους στη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση, στις αυξημένες δηλαδή εμπορικές ροές με τη Δύση. Αυτή υπήρξε η επιλογή της Ρωσίας και της Κίνας και για μεγάλο διάστημα λειτούργησε.
Ομως, το κοινωνικό αυτό συμβόλαιο καταρρέει. Από τη μία, η ματαιόδοξη επιθυμία του Βλαντιμίρ Πούτιν να αναβιώσει τη σοβιετική αυτοκρατορία τον ώθησε να ρισκάρει τα πάντα, σε μια αδιέξοδη πολεμική περιπέτεια που γονατίζει τη ρωσική κοινωνία. Από την άλλη, η απόφαση του Σι Τζινπίνγκ να συγκεντρώσει στο πρόσωπό του όλες τις εξουσίες συμπίπτει με τη σκλήρυνση του καθεστώτος (που εκφράστηκε με ιδιαίτερα αποκρουστικό τρόπο στην πρωτοφανή αποβολή του πρώην προέδρου Χου από την αίθουσα του κομματικού συνεδρίου), την αυξημένη εσωστρέφεια της χώρας και τη σταδιακή υποχώρηση των ρυθμών ανάπτυξης, που προβλέπεται να σταθεροποιηθεί σε ετήσια επίπεδα του 2,5%.
Σε αντίθεση με την ακτινοβολία που εξέπεμπε για μεγάλο διάστημα η Σοβιετική Ενωση, τα καθεστώτα του Πούτιν και του Σι δεν κατάφεραν ποτέ να αναπτύξουν ένα ελκυστικό εναλ- λακτικό όραμα.
Οπως είναι φυσικό, οι εξελίξεις αυτές παράγουν παγκόσμιες αναταράξεις. Η ουσία τους, όμως, δεν βρίσκεται τόσο σε αυτές, όσο στο γεγονός πως αντί να αποδυναμώσουν την τομή του 1989, τελικά την ενισχύουν. Μέχρι πρόσφατα δεν ήταν λίγοι εκείνοι που επιχειρούσαν να παρουσιάσουν τη Ρωσία και ιδίως την Κίνα ως ανερχόμενες και εντέλει πειστικές εναλλακτικές στο δυτικό μοντέλο. Η πραγματικότητα ωστόσο ήταν πως, σε αντίθεση με την ακτινοβολία που εξέπεμπε για μεγάλο διάστημα η Σοβιετική Ενωση, τα καθεστώτα αυτά δεν κατάφεραν ποτέ να αναπτύξουν ένα ελκυστικό εναλλακτικό όραμα – η σταθερότητα δεν είναι υλικό που τροφοδοτεί τα όνειρα. Και καθώς η όποια αχλύ τους θα βυθίζεται στα αδιέξοδα ενός εντονότερου αυταρχισμού και μιας μεγαλύτερης οικονομικής δυσπραγίας, η πολιτική τους εμβέλεια θα βαίνει μειούμενη. Το 1989 εξακολουθεί να κυριαρχεί.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.