Γύρω από κάθε λέξη αιωρείται πλήθος νοημάτων. Ιδίως γύρω από μια λέξη κυρίαρχη στις συζητήσεις και στους προβληματισμούς, επαναλαμβανόμενη, καυτή, όπως ο όρος «χειραγώγηση», στα αγγλικά «gaslighting», νεολογισμός ο οποίος ανακηρύχθηκε από το λεξικό Merriam-Webster λέξη της χρονιάς. Είναι μια λέξη ισχυρή που ερμηνεύεται ανάλογα με τα περιβάλλοντα όπου ευδοκιμεί: υποκίνηση ταραχών, παραπληροφόρηση, ψευδείς ειδήσεις, θεωρίες συνωμοσίας, αλγοριθμική ριζοσπαστικοποίηση, τρολ στα κοινωνικά δίκτυα, δηλαδή προώθηση ιστοριών που μεταβάλλουν στάσεις και συμπεριφορές, υποδαυλίζουν την πόλωση και το μίσος και αυξάνουν τη δυσπιστία προς τους θεσμούς.
Στην Ελλάδα θα μπορούσε να είναι η λέξη «κακοποίηση» – είχε σημαντική αύξηση στις εγχώριες αναζητήσεις· παιδική κακοποίηση σε διαφορετικές υποθέσεις, που «έριξαν το πανελλήνιο από τα σύννεφα». Η «κακοποίηση» είναι επίσης μια λέξη πολύ ισχυρή, με απειράριθμα νοήματα και απεχθείς συμπαραδηλώσεις. Ιδανικές λείες για αυθαίρετες προεκτάσεις και σκοτεινά μυθεύματα.
Πολιτική χειραγώγηση και παιδική κακοποίηση είναι μεταξύ τους έννοιες με διαφορετική κοινωνική καταγωγή, αλλά με ένα υπόγειο κοινό νήμα, την καταδυνάστευση –πνευματική, συναισθηματική, λεκτική, σωματική– που οδηγεί όχι μόνο στα πρωτογενή συνταρακτικά νοήματα των συγκεκριμένων πραγμάτων αλλά και σε ένα τρανταχτό ευρύτερο νόημα, που σηματοδοτεί την εποχή μας. Μια εποχή απογυμνωμένη, όπως και παρελθούσες, από τα σταθερά της σημεία. Δημοκρατίες απειλούμενες από νεο-αυτοκρατορικές ανελεύθερες δυνάμεις, λαϊκισμοί, ανορθολογισμοί, ευρείες κοινωνικές ανισότητες, ατομική και κοινωνική απογοήτευση, ξενοφοβία, χρήση βίας εν οίκω και εν δήμω, προπαγάνδα και αλλεπάλληλα μεγάλα ψεύδη, έκπτωση ηθών και αξιών, ρευστές κοινωνίες του φόβου για την ακριβή ενέργεια, τον πληθωρισμό, το κλίμα, τις προπαρασκευές πίσω από τις παροξυσμικές λεκτικές επιθέσεις γειτόνων… Oπως έλεγε ο Εκο, «ο πολιτισμός δεν ακυρώνει τη βαρβαρότητα, αλλά, πολλές φορές, την επικυρώνει».
Αρνητικές ήταν οι έννοιες που απασχόλησαν περισσότερο τον κόσμο φέτος, καθρέφτης των πραγμάτων και μαζί σινιάλο SOS.
Αυτό το εκρηκτικό σύμπαν οι λέξεις το χτίζουν. Αυτές δομούν εδώ και χιλιάδες χρόνια τη ζωή, παγιώνουν συνειδήσεις. Και παρεμβαίνουν. Εξαγριώνουν, κλονίζουν, ακόμη και ανατρέπουν ισορροπίες, στρεβλώνουν, παρασύρουν, ξυπνούν συναισθήματα· την ανησυχία, την αγανάκτηση, τον ενθουσιασμό, την ευφορία. Γεννούν προσδοκίες. Κάθε λέξη κλείνει μια γνώση, ένα χθες, μια μνήμη, γεγονότα, αποφάσεις, όνειρα, ιδέες, μια ηθική στάση. Ο λόγος ενάντια στην εικόνα, ή μάλλον μαζί της. Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες –τον είχε παραθέσει σε σχετικό άρθρο του ο Μάριος Πλωρίτης– έγραφε: «Ποτέ δεν υπήρξαν στον κόσμο τόσες πολλές λέξεις τέτοιου βεληνεκούς, κύρους και πείσματος, όπως στην απέραντη Βαβέλ της σύγχρονης ζωής». Λέξεις εφευρημένες ή κακομεταχειρισμένες, μιλημένες, τραγουδισμένες, γραμμένες με παχύ πινέλο στους τοίχους… «Τα πράγματα έχουν τώρα τόσα ονόματα σε τόσες γλώσσες, που πια δεν είναι εύκολο να ξέρεις πώς λέγονται σε καμία…».
Η χειραγώγηση και η κακοποίηση δεν είναι από εκείνες τις λέξεις που από την υπερχρήση εκκενώνονται από νόημα, φτωχαίνουν, αντίθετα μαστιγώνουν, πληγώνουν. Η «ιστορία» τους δεν εξανεμίζεται, αναγεννώνται διαρκώς μέσα σε νέες οδυνηρές αφηγήσεις, ακονίζονται και σπάνε τον τοίχο του χρόνου. Παραφράζοντας τον Αναγνωστάκη, σαν πρόκες καρφώνονται οι σκληρές λέξεις, και δεν τις παίρνει ο άνεμος. Δεν είναι από εκείνους τους όρους, «ελευθερία», «δημοκρατία», «πρόοδος», «ισονομία», που η πραγματικότητα τους διαψεύδει. Θρυμματίζουν κάθε φορά το καύκαλο της ευταξίας, αποκαλύπτοντας τη σκοτεινή όψη των ανθρώπινων, που δεν εξαφανίζεται, δεν φωτίζεται ολότελα ποτέ.
Το ότι μια αρνητική λέξη, χειραγώγηση, είναι αυτή που περισσότερο απασχόλησε, συζητήθηκε, αναζητήθηκε, αναλύθηκε, κατά το εκπνέον 2022, είναι ένδειξη ταραγμένων, στενόχωρων ημερών. Eνα άλλο λεξικό, το Collins, ως λέξη της χρονιάς ανέδειξε τον νεολογισμό «permacrisis» (μόνιμη κρίση), που αντανακλά την ανασφαλή ανήσυχη ζωή μας σε συνθήκες αλλεπάλληλων και παράλληλων κρίσεων. Στη λίστα με τις έννοιες που περισσότερο αναζητήθηκαν στη βάση δεδομένων Collins με τις οκτώ δισεκατομμύρια λέξεις, το λεξικό περιέλαβε τη «σιωπηλή παραίτηση» των εργαζομένων, διαπιστώνοντας πόσο ζοφερό ήταν το 2022 για πάρα πολλούς ανθρώπους.
Ναι, οι λέξεις φανερώνουν αυτό που μας συμβαίνει πριν ακόμη εμπεδώσουμε την αλλαγή πλήρως. Διαδέχονται η μία την άλλη στη σειρά, στο πιο ζωντανό, συνεχώς μεταβαλλόμενο, ατέρμον κοινό αφήγημα των ανθρώπων.