Το ξέσπασμα διαμαρτυρίας για τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου δρομολόγησε το άνοιγμα ενός νέου κύκλου βίας στην Ελλάδα. Η δεκαετία που ακολούθησε με την έναρξη της οικονομικής κρίσης υπήρξε κομβική: οι πολιτικές σκληρής λιτότητας που εφαρμόστηκαν προκειμένου η χώρα να αποφύγει τη χρεοκοπία έφεραν αντιμέτωπα μεγάλα τμήματα της κοινωνίας με την πολιτική ελίτ και τα κατεστημένα κόμματα επιτείνοντας την έκφραση ριζοσπαστικοποίησης και αντισυστημικών συμπεριφορών. Ωστόσο, ο Δεκέμβρης του 2008 δεν ήταν απλώς ένας ακόμη καταλύτης για συλλογική δράση και διαμαρτυρία. Η επιτρεπτική ατμόσφαιρα της περιόδου απέναντι στις πολιτικές αναταραχές και τις νεοαναδυόμενες κινηματικότητες («Αγανακτισμένοι») καλλιέργησε επιθετικότητα και ενίσχυσε την εγγενή ετοιμότητα για αντισυστημική βία. Υποδαυλισμένο από τις πολιτισμικές και ιστορικές συνθήκες, ένα εσωτερικευμένο απόθεμα βίας βρήκε νομιμοποίηση στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης.
Εχοντας μελετήσει συστηματικά το φαινόμενο της πολιτικής βίας σε ολόκληρο το ιδεολογικό φάσμα έκφρασής της και έχοντας καταγράψει τη διαδρομή της στο πλαίσιο μιας νέας βάσης δεδομένων για την πολιτική βία στην Ελλάδα (Political Violence in Greece/PVGR; L. Rori, V. Georgiadou, C. Roumanias 2022) εντοπίζουμε μια μη γραμμική συνέχεια της πολιτικής βίας κατά τη μετάβαση από την πρώτη στη δεύτερη φάση της Μεταπολίτευσης. Συγκεκριμένα, από το 2008 έως το 2019 καταγράψαμε 2.429 βίαια περιστατικά, εκ των οποίων τα 1.925 έχουν ακροαριστερό υπόβαθρο και τα 504 ακροδεξιό. Η ακροαριστερή βία είναι σαφώς μεγαλύτερη και άστατη, συγκεντρώνεται στα αστικά κέντρα και προτιμά υλικούς στόχους· η ακροδεξιά κατανέμεται στην περιφέρεια, έχει μικρότερη διακύμανση στον χρόνο και στοχεύει κυρίως σε ανθρώπινους στόχους.
Ο νέος κύκλος βίας ξεκίνησε έπειτα από ένα διάστημα εμφανούς υποχώρησής της στις αρχές της δεκαετίας του 2000 – αποτέλεσμα της εξάρθρωσης της οργάνωσης «17 Νοέμβρη» και των πολιτικών αντιμετώπισης της τρομοκρατίας που είχαν εφαρμοστεί εκείνη την εποχή. Aυτός ο νέος κύκλος είχε στοιχεία συνέχειας με την προηγούμενη περίοδο, διακρινόταν όμως και από καινούργια χαρακτηριστικά. Το ρεπερτόριο δράσης του ήταν ευρύ και περιλάμβανε ένα νέου τύπου αντάρτικο πόλης με ένοπλες και βομβιστικές επιθέσεις, εμπρησμούς, πογκρόμ, βανδαλισμούς, αλλά και βίαιες δραστηριότητες σε τομείς που επέκτειναν τις διασυνδέσεις και το φάσμα επιρροής σε μηδενιστικές και αντικοινωνικές υποκουλτούρες, η ανάπτυξη των οποίων επιταχύνθηκε στην αυγή της οικονομικής κρίσης.
Από το 2003, οπότε σβήνει η πρώτη γενιά οργανωμένης ακροαριστερής βίας με τις δίκες της 17Ν και του ΕΛΑ, έως το τέλος του 2019, οπότε συμβολικά έχουμε εξέλθει από τις πολιτικές και οικονομικές συνέπειες της κρίσης, η συνέχεια της έρευνάς μας (υπό έκδοση σε συλλογικό τόμο) καταγράφει 89 οργανώσεις ακροαριστερής βίας, οι 74 από τις οποίες έχουν κάνει χτυπήματα υψηλής επικινδυνότητας. Μεγάλο μέρος των οργανώσεων αυτών γεννιέται μετά τον Δεκέμβριο του 2008, ενώ οι περισσότερες τον έχουν ως σημείο αναφοράς. Ο νέος κύκλος οργανωμένης ακροαριστερής βίας διαθέτει χαμηλότερο επίπεδο οργανωτικής συνοχής, πράγμα το οποίο οδηγούσε αφενός στον γρήγορο πολλαπλασιασμό και αφετέρου στην ταχεία παρακμή των νεοαναδυόμενων οργανώσεων, δημιουργώντας την εντύπωση ενός πιο ποικιλόμορφου τοπίου στη μετά-17 Νοέμβρη εποχή.
Υποδαυλισμένο από τις πολιτισμικές και ιστορικές συνθήκες, ένα εσωτερικευμένο απόθεμα βίας βρήκε νομιμοποίηση στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης.
Οι απόγονοι της «επαναστατικής» δράσης και οι οργανώσεις της «δεύτερης γενιάς» ακροαριστερών εξτρεμιστών στερούνται ιδεολογικής συγκρότησης, γεγονός που συμβάλλει στη δογματική ευελιξία που διακρίνει αυτή τη γενιά πολιτικής βίας και διευκολύνει τις συνδέσεις της με τις νέες διαμορφώσεις μαζικής διαμαρτυρίας και κοινωνικής αναταραχής που άνθησαν στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης κατά τις αρχές/μέσα της δεκαετίας του 2010. Ενώ η πρώτη γενιά ακροαριστερής βίας ήταν περίπου μονοθεματική, με αντικαπιταλιστικές, αντιαμερικανικές, αντι-ΝΑΤΟϊκές αναφορές, το ριζοσπαστικό πλαίσιο που έχει ως μήτρα το μαρξιστικό-λενινιστικό δόγμα δεν φαίνεται κυρίαρχο στη δεύτερη γενιά. Αντιδραστικά πλαίσια αντικρατικής και αντι-αστυνομικής βίας είναι πιο συστηματικά, καθώς και μια γενική αίσθηση εναντίωσης σε θεσμούς όπως η εκκλησία, τα ΜΜΕ, ο στρατός, που νοούνται ως «όργανα του κατεστημένου», χωρίς ωστόσο τα πλαίσια αυτά να προπαγανδίζουν κάποια ιδιαίτερη κοσμοθεωρία. Βρίσκουμε, επίσης, μια σειρά βίαιων επεισοδίων που πλαισιώνονται από συγκεκριμένες ταυτότητες, όπως η αντιφασιστική, η αντισπισιστική, η αντιπατριαρχική βία. Χαρακτηριστικό της δεύτερης αυτής γενιάς είναι συνέργειες που έχουν οργανώσεις της με το οργανωμένο έγκλημα, καθώς η εμπειρία της φυλακής λειτουργεί καταλυτικά για την ώσμωση μεταξύ των δύο ειδών βίαιων δρώντων.
Παρά την έλλειψη δεδομένων για την περίοδο που εκτείνεται μετά το 2019, η οργανωμένη πολιτική βία φαίνεται να παρουσιάζει σχετική κάμψη. Το γεγονός αυτό πιθανότατα σχετίζεται τόσο με συγκυριακούς, όσο και θεσμικούς λόγους. Αφενός το τέλος της οικονομικής κρίσης εκτόνωσε μέρος του θυμού, ενώ τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης που εφαρμόστηκαν στην πανδημία δυσχέραναν τη βίαιη δράση. Αφετέρου η δίκη της Χρυσής Αυγής και οι πολιτικές πρόληψης και καταστολής λειτουργούν αποτρεπτικά στην οργανωμένη βία, χωρίς ωστόσο να βάζουν στο περιθώριο τις βίαιες δυναμικές καταδεικνύοντας την ανθεκτικότητά τους και στη μετά την οικονομική κρίση περίοδο.
* Η κ. Βασιλική Γεωργιάδου είναι καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
** Η κ. Λαμπρινή Ρόρη είναι επίκουρη καθηγήτρια Πολιτικής Ανάλυσης στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Οι συγγραφείς επιμελήθηκαν το θεματικό αφιέρωμα «Political Violence in Greece» στο περιοδικό «Journal of Modern Greek Studies» (2022).