Ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης έχει συμπληρώσει 38 χρόνια ζωής. Από το 1985, όταν η Μελίνα Μερκούρη τον εμπνεύστηκε και τον εγκαινίασε, ορίζοντας ως σημείο εκκίνησης, της πρώτης χρονιάς, την Αθήνα. Στην ελληνική επικράτεια ακολούθησαν η Θεσσαλονίκη το 1997, η Πάτρα το 2006 και, φέτος, η Ελευσίνα. Από εκείνη την πρώτη φορά, θυμάμαι ένα κάλεσμα προσωπικοτήτων του πολιτισμού πρωτοφανές για τα δεδομένα της εποχής. Οι τυχεροί είδαμε παραστάσεις του Μπέργκμαν, του Στρέλερ, του Στάιν (8ωρη «Ορέστεια» στο θέατρο Πέτρας, με αλησμόνητο κρύο και, εξίσου αλησμόνητη, μέθεξη), τη θρυλική «Μαχαμπαράτα», το 9ωρο ινδικό έπος του Πίτερ Μπρουκ (στο ίδιο μέρος, με το ίδιο κρύο αν και Σεπτέμβριος). Πρωτόγνωρες αισθήσεις, προίκα ζωής, μεταμορφωτική. Eτσι, αν έκανα έναν προσωπικό απολογισμό, θα θεωρούσα το 1985 έτος ορόσημο. Hταν επίτευγμα της ίδιας της Μελίνας Μερκούρη. Δεν έμειναν –νομίζω– κτιριακές υποδομές στην πόλη. Αλλά δεν ήταν το περιβαλλοντικό/αρχιτεκτονικό αποτύπωμα, τότε, που μέτρησε αλλά η πόρτα που άνοιξε μαζί με το βλέμμα μας.
Η δεύτερη στάση, η Θεσσαλονίκη, ήταν πιο περίπλοκη υπόθεση. Την έπνιξαν οι φήμες για σκάνδαλα, με πρώτο και βασικότερο ότι το ήδη ιλιγγιώδες ποσό των 100 δισ. δραχμών (μεγάλο μέρος των οποίων ήταν ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις) εκτοξεύτηκε στα 250 δισ. στα έξι χρόνια λειτουργίας του Οργανισμού Πολιτιστικής Πρωτεύουσας που είχε συσταθεί για να φέρει σε πέρας ένα μεγαλειώδες πρόγραμμα έργων. Καθυστερήσεις ανεξέλεγκτες ανάγκασαν αρκετές εκδηλώσεις να μείνουν άστεγες και αρκετά από τα έργα να παραδίδονται χρόνια αργότερα. Αλλά έστω κι έτσι. Αν αναρωτηθούμε τι απέμεινε, είναι πολλά όσα θα μπορούσαμε να απαριθμήσουμε. Εκτός από τα κτιριακά (στέγη για το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, μουσεία, θέατρα, άλλα με αποκαταστάσεις άλλα με εξαρχής κατασκευές, κ.ο.κ.) το σημαντικότερο, ίσως, επίτευγμα ήταν η «στροφή» της πόλης προς τη θάλασσα με τη μερική –έστω– αναδιαμόρφωση Προβλητών και Αποθηκών του ΟΛΘ.
Ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας αλλού άφησε ανεξίτηλο ίχνος, αλλού κύλησε όπως το νερό στην επιφάνεια.
Ας προσπεράσουμε βιαστικά το θολό τοπίο της Πάτρας και τον εμποδισμένο και τραυματισμένο εορτασμό (έπεσε και θύμα μικροκομματικών αντιπαραθέσεων και σκανδάλων – κι εδώ) και ας προσγειωθούμε, πανηγυρικά, στην Ελευσίνα. Με μια υποσημείωση: στη διάρκεια των 38 αυτών χρόνων, αρκετές ήταν οι πόλεις που αξιοποίησαν το χρίσμα της Πολιτιστικής και τα συνεπακόλουθα κεφάλαια για να αλλάξουν δραστικά. Δύο πρόχειρα παραδείγματα, λιμανιών μάλιστα για να υπάρχει μια σχέση με την Ελευσίνα, είναι το Λίβερπουλ (2008) και η Μασσαλία (2013), στην οποία αναφέρεται και ο σκηνοθέτης Φίλιππος Κουτσαφτής, στην 1η σελίδα των Τεχνών, ως αυτόπτης μάρτυς. Το Λίβερπουλ μεταστράφηκε από μεταβιομηχανική πόλη, εκσυγχρονίζοντας και αναβαθμίζοντας την εικόνα του. Αποκαταστάθηκε η συνοχή του κέντρου του, με μεγάλα δημόσια έργα, ενισχύθηκε ο πολιτιστικός ρόλος με νέα μουσεία και προωθήθηκε ως τουριστικός προορισμός (εσωτερικού τουρισμού κυρίως). Ποιες επενδύσεις, εκτός από καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, προορίζονται για την Ελευσίνα, δεν είναι ακόμη, ευρέως τουλάχιστον, γνωστό (εκτός από την ανακατασκευή του Σινέ Ελευσίς και ένα χώρο πολιτισμού στην Ανω Ελευσίνα).
Ο θεσμός πέρασε από διάφορα στάδια. Από την αναγνώριση στην υποβάθμιση, αλλού άφησε ανεξίτηλο ίχνος, αλλού κύλησε όπως το νερό στην επιφάνεια, άλλες πόλεις το θεωρούν εύσημο και το εντάσσουν στο «βιογραφικό» τους, άλλες το προσπερνούν σχεδόν ως μη γενόμενο. Η Ελευσίνα εμφανίζεται ελπιδοφόρα και με δυναμική. Μοιάζει να θέλει, να επιθυμεί, τη βελτίωσή της, να στηρίζεται από τον εθελοντισμό των κατοίκων της, να επιδιώκει μια θέση στον κατάλογο με τις πόλεις που επέτυχαν. Οι απαντήσεις βέβαια πρέπει να βασίζονται σε αυτοψία και όχι σε εικασίες εκ του μακρόθεν από δημοσιεύματα. Ο,τι έχουμε αποκομίσει, έως τώρα, από σύντομες επισκέψεις συνοψίζεται στη φράση του Σενέκα, που έχει χρησιμοποιήσει ο Φ. Κουτσαφτής στην έναρξη του ντοκιμαντέρ του «Αγέλαστος πέτρα»: «Η Ελευσίνα κρατά πάντα κάτι κρυφό γι’ αυτούς που θα την επισκεφθούν ξανά».