Τον 17ο αιώνα, εποχή μεγάλων επιστημονικών αναζητήσεων και ανακαλύψεων, η Ευρώπη βυθίστηκε σε κρίση. Ονομάστηκε «κρίση συνειδήσεως» ή «κρίση της ευρωπαϊκής σκέψης». Αμφότερες αποτελούσαν τμήματα αυτού που οι ιστορικοί έχουν χαρακτηρίσει «κρίση του 17ου αιώνα».
Στον καιρό του Γαλιλαίου, του Νεύτωνα και του Λάιμπνιτς, με την ανακάλυψη του τηλεσκοπίου και του μικροσκοπίου, την εξέλιξη των ταχυδρομείων και, κατά προέκταση, τη διάδοση των εφημερίδων και εντύπων, υπήρχαν πολλές σκιές.
Δεν είναι παράδοξο αυτό. Οταν ο κόσμος αλλάζει, κάτι αλλάζει και μέσα σου. Και αυτό τρομάζει. Ο Πίτερ Μπερκ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, στο βιβλίο του «Ο πολυμαθής. Μια πολιτισμική ιστορία από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι στη Σούζαν Σόνταγκ» (Yale University Press), γράφει πως τότε επήλθε μια δραματική μετατόπιση: από τη θέαση του κόσμου σαν κάτι οργανικό –ζωντανό, «ζωικό»– στην εικόνα του σύμπαντος σαν τεράστιο μηχανισμό.
Μια άλλη αιτία για εκείνη την κρίση φαίνεται πως ήταν η άνοδος του σκεπτικισμού: κύματα αμφιβολιών ως προς τη γνώση του ανθρώπου για τη φύση, το παρελθόν και την Ιστορία σάρωσαν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Τίποτα δεν εκλαμβανόταν πλέον ως δεδομένο.
Μια τρίτη αιτία φαίνεται πως ήταν η ραγδαία αύξηση στη διάδοση της γνώσης. Αίφνης ήταν τόσο πολλά αυτά που μπορούσαν πια οι άνθρωποι να γνωρίζουν που όλα μεταμορφώθηκαν σε ένα φορτίο δυσβάστακτο.
Είναι ενδεικτικό ότι στις αρχές του 17ου αιώνα, στην Ευρώπη τυπώθηκαν περί τις 345.000 τίτλοι βιβλίων. Ο Αγγλος Ρόμπερτ Μπέρτον (συγγραφέας της κλασικής «Ανατομίας της μελαγχολίας») φέρεται να είχε σχολιάσει ότι «τα βιβλία είναι πια τόσο πολλά που μας καταπιέζουν». Ο όγκος της πληροφορίας είχε αρχίσει να λυγίζει ακόμη και τα πιο λαμπρά μυαλά.
Εκείνο τον αιώνα, όχι τυχαία, σημειώθηκε και η σταδιακή υποχώρηση του λεγόμενου «αναγεννησιακού ανθρώπου». Γεννήθηκε η εξειδίκευση που στις μέρες μας γνωρίζει μιαν αποθέωση.
Ζούμε κάτι ανάλογο σήμερα. Εκρηξη των επιστημών και της τεχνολογίας, οργασμός γνώσης και πληροφορίας, μα και βαθιά υπαρξιακή κρίση. Η τεχνολογία, από την έλευση του Διαδικτύου, με τα κοινωνικά μέσα και τα πρώτα δείγματα τεχνητής νοημοσύνης, μετέβαλε δραματικά το πώς κατανοούμε τον χώρο και τον χρόνο, τους εαυτούς μας τους ίδιους, την καθαυτό αντίληψη του πραγματικού. Η εσωτερική αυτή αναταραχή, ατομική και συλλογική, κάνει το έδαφος κάτω από τα πόδια μας να τρέμει. Λυγίζουμε κι εμείς σήμερα από όλον αυτόν τον όγκο της πληροφορίας και του θορύβου.
Ο κόσμος δεν τελείωσε τον 17ο αιώνα. Προχώρησε. Θα προχωρήσει και τον 21ο. Δεν θα είναι ο ίδιος με αυτόν στον οποίο πολλοί μεγαλώσαμε. Αλλά πάντοτε έτσι προχωρούσε ο κόσμος.