Οσον αφορά τη βιβλιοπαραγωγή, τα διακόσια χρόνια από το 1821 αποδεικνύονται μια παρατεταμένη επέτειος, διαστελλόμενη. Και εύλογο είναι και δίκαιο. Θα ‘λεγα υποχρεωτικό. Με τα εισόδιά του στον κόσμο των ανεξάρτητων κρατών, που γεννήθηκε τον 19ο αιώνα, τον αιώνα των εθνών, οφείλει να καταπιάνεται κανείς ανεξάρτητα από ορόσημα ή συγκυρίες. Αλλωστε υπάρχουν ακόμη ζητήματα ανεπαρκώς φωτισμένα και άλλα για τα οποία η κοινή αντίληψη, όπως τη σχηματίζει η εκπαίδευση και η δημοσιογραφία, παραμένει καθηλωμένη σε σχήματα εξιδανικευτικά.
Υποφωτισμένη είναι σίγουρα η συμβολή των γυναικών στον Αγώνα, είναι λοιπόν ιδιαίτερα χρήσιμο το βιβλίο της Βασιλικής Λάζου «1821. Γυναίκες και Επανάσταση: από τον οθωμανικό κόσμο στο ελεύθερο ελληνικό κράτος» (Διόπτρα, 2021). Ας προσθέσω ωστόσο εδώ ορισμένους εξαιρετικά ενδιαφέροντες τίτλους από την παραγωγή των ετών 2021-2022, που διερευνούν επιμέρους πτυχές: «Οι Εβραίοι στον κόσμο του νεοελληνικού διαφωτισμού και της Επανάστασης του 1821» (επιμ. Βάνα Νικολαΐδου-Κυριανίδου – Κωνσταντίνος Ηροδότου, εκδ. Καπόν). Σοφία Ματθαίου – Αθηνά Χατζηδημητρίου, «Οι αρχαιότητες στα χρόνια της Επανάστασης», Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών / Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών. «Η αλληλογραφία Κοραή – Τζέφερσον και ο αμερικανικός φιλελληνισμός», εισαγωγή – μτφρ. Περικλής Σ. Βαλλιάνος (The Athens Review of Books). Θεοδόσης Π. Τάσιος, «Εθνεγερσία: Το πνεύμα και το αίμα» (Ατων). Δ. Παπασταματίου – Φ. Κοτζαγεώργης, «Στις παρυφές της Επανάστασης: Μια νέα προσέγγιση του Αγώνα στη Χαλκιδική με βάση οθωμανικό τεκμηριακό υλικό» (εκδ. ΕΑΠ). Δημήτρης Α. Κατσορίδας, «Πρώιμη εργατική τάξη κατά την Επανάσταση του 1821» («Η Εφημερίδα των Συντακτών»). Μανόλης Γ. Δρακάκης, «Η Αγία Ζώνη στην Κρήτη το ’21: Ιερά ταξίδια και ταξιδιώτες σε καιρούς πανδημίας και Επανάστασης (1821-1831)» (εκδ. Το Δόντι).
Οσον αφορά το εννοιολογικό ζεύγος «γυναίκες – Επανάσταση του ’21», οι αυθόρμητες απαντήσεις θα κατονόμαζαν τη Μαντώ Μαυρογένη και τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα. Γιατί Μαυρογένη και όχι Μαυρογένους; «Η ίδια υπέγραφε πάντοτε ως “Μαυρογένη”», γράφει, μετά τεκμηρίων, ο Μυκονιάτης συγγραφέας Παναγιώτης Κουσαθανάς στο βιβλίο του «Δεν έκαμα άλλο ειμή το χρέος μου: Μαντώ Μαυρογένη, 1821-2021» (Ινδικτος, 2022). Στις δύο νησιώτισσες προστίθενται σποραδικά στις αποτιμήσεις κάποια από τα εξής ονόματα: Δόμνα Βισβίζη, Ευανθία Καΐρη, Μαριγώ Ζαραφοπούλα, Ελισάβετ Υψηλάντη, Ασήμω Γκούραινα, Ευφροσύνη Νέγρη. Στις αναφορές στα προεπαναστατικά χρόνια δεσπόζουν οι Σουλιώτισσες, και μάλιστα δύο Τζαβέλλαινες, η Μόσχω και η Δέσπω. Τις Μεσολογγίτισσες, ελεύθερες πολιορκημένες και εξοδίτισσες, τις δόξασαν οι επίσης πολιορκημένοι ενθυμηματογράφοι, κυρίως ο Νικόλαος Κασομούλης, και ο Διονύσιος Σολωμός. Τις ανώνυμες Μανιάτισσες πολεμίστριες τις απαθανάτισε ένα δημοτικό του 1826, που ο Ν. Γ. Πολίτης το τύπωσε στις «Εκλογές» με τον τίτλο «Του πολέμου του Δηρού».
«Παρακαλούμεν λοιπόν θερμώς την δικαιοσύνην σας να μας πάρετε το δίκαιόν μας, εχάσαμε τον τροφέα μας, να μη αποθάνομεν και από την πείναν».
«Η ιστοριογραφία έχει αναδείξει κάποιες ξεχωριστές μορφές, κάποιες ιδιαίτερες περιπτώσεις πολιτικής ή και πολεμικής στράτευσης επώνυμων –στην κυριολεξία– γυναικών», παρατηρεί ο ιστορικός Δημήτρης Δημητρόπουλος στο βιβλίο του «Λόγος γυναικών; Δέκα στιγμιότυπα από τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης» (Αντίποδες, 2022). «Συχνά όμως», προσθέτει, «επιχειρείται να αναδειχθεί η συμμετοχή των γυναικών στον Αγώνα με μια λογική μάλλον απολογητική, ότι δηλαδή δεν υστέρησαν στα κατεξοχήν ανδρικά έργα, αγωνίστηκαν και αυτές εξίσου ηρωικά ή τουλάχιστον στάθηκαν στο πλάι των πολεμιστών. Κατά την άποψή μου το ζήτημα οφείλει να μετακινηθεί και από την άγονη αναζήτηση γενναίων πράξεων να περάσει στην κατανόηση του τρόπου που οι γυναίκες μετείχαν σε όλες τις εκδηλώσεις του καθημερινού βίου, στην ένταξή τους στην κοινωνία και την οικογένεια, στις διεκδικήσεις τους και στις ιδιαίτερες επιπτώσεις που σήμανε για αυτές η μακρόχρονη πολεμική αναταραχή, σε συνδυασμό με τα χαρακτηριστικά των τοπικών κοινωνιών που διαβιούσαν».
Σοβαρότατα προβλήματα αντιμετώπιζαν οι γυναίκες που αναγκάζονταν να προσφυγέψουν σε άλλη πόλη, όταν η δική τους κυριευόταν από τους Τούρκους. Ενα τέτοιο δράμα περιγράφει ο Δημητρόπουλος στο βιβλίο του. Στις 13.11.1824, η «δυστυχής πατριώτισσα Γαρέφω» στέλνει γραπτώς τα παράπονά της «προς το έξοχον υπουργείον Δικαίου» (δεν κρατώ εδώ τα ορθογραφικά λάθη του πρωτοτύπου): «Αναφέρομαι διά της παρούσης μου, ότι ημείς οι δυστυχισμένοι επειδή και το χωρίον μας Βελίτζα της Λεβαδείας εκάη, εκατοικούσαμεν εις Τρίκαλα [Κορινθίας] και μη ημπορούντες εκεί να εβγάλομεν την αναγκαίαν ζωοτροφίαν μας, αποφασίσαμεν και εμισεύσαμεν μαζί με τον άνδρα μου, με τέσσερα μικρά παιδιά μας, η πεθερά μου και η ανδραδέρφη μου, με άλλες τρεις γυναίκες χωριανές μας, διά να έλθομεν εις το Ναύπλιον. Είχομεν εν άλογον εις το οποίον εφορτώσαμεν εκείνα τα ολίγα ρούχα μας, εβάλομεν και δύο παιδιά μας επάνω και ήρθομεν εις το Αργος. Επήγομεν εις τον φούρνον διά να αγοράσομεν ολίγον ψωμί να φάγομεν. Αιφνιδίως έρχεται ο Αγγελής του Κλουτζινιώτη Βαρελά υιός, Αργείος, ζητώντας να πάρει το άλογον. Τον επαρακαλέσαμεν μετά δακρύων διά να μην μας κάμει αυτό το άδικον και να λυπηθεί αυτά τα μικρά παιδιά μας, καν πλην δεν εισηκούσθημεν. Βλέποντες το αμετάθετον της γνώμης του τον ηρώτησεν ο άνδρας μου πού έχει σκοπόν να υπάγει, διά να υπάγει κοντά να πάρει το άλογον αυτός. Χωρίς να χάσει καιρόν έβγαλεν το μαχαίρι του και το έχωσε μέσα εις την κοιλίαν του, έμπροσθεν εις τόσους ανθρώπους και τον εθανάτωσεν. Ετρεξα προς τον έπαρχον θρηνώντας την κατάστασίν μου, όστις έστειλε να τον πιάσει, όμως αυτός εκρύφθη. Μοι είπεν να λάβω υπομονήν και θέλει με δικαιώσει. Εκάθισα τόσες ημέρες, όμως δεν είδα τίποτες. Τι να γένομεν οι δυστυχισμένοι οπού είμεθα επτά ψυχαί, όπου εκρεμόμεθα από αυτόν τον άνθρωπον και μας έτρεφε, και τώρα κινδυνεύομεν να αποθάνομεν από την πείναν; Οθεν προστρέχομεν εις το Υπουργείον τούτο μετά θερμών δακρύων, διά να κάμει έλεος εις ημάς και να μας πάει το δίκαιόν μας. Αυτός είναι με κατάστασιν, έχει αμπέλια, χωράφια, οσπίτια, πράματα [ζώα] και άσπρα [χρήματα]. Παρακαλούμεν λοιπόν θερμώς την δικαιοσύνην σας να μας πάρετε το δίκαιόν μας, εχάσαμε τον τροφέα μας, να μη αποθάνομεν και από την πείναν. Και με όλον το ανήκον σέβας, μένομεν».
«Λόγος ανωνύμων», αφιλτράριστη μαρτυρία της δεινής καθημερινότητας. Αν δικαιώθηκε η δυστυχής Γαρέφω δεν το ξέρουμε. Ο Δημητρόπουλος πάντως, μιλώντας γενικά για τις αναφορές γυναικών στη Διοίκηση, σαν αυτές που παραθέτει στο συναρπαστικό βιβλίο του, υπογραμμίζει ότι οι αναφερόμενες δεν εκλιπαρούν, όπως επί Τουρκοκρατίας, αλλά αξιώνουν από την κυβέρνηση να ασχοληθεί με το πρόβλημά τους. Το μαρτυρεί ο ίδιος ο αυτοχαρακτηρισμός τους. Υπογράφουν ως «η πολίτης» ή «η πατριώτης». Πιθανόν δεν ξέρουν τίποτε για το διαφωτιστικό πνεύμα των Συνταγμάτων. Νιώθουν όμως ότι κάτι συγκλονιστικό συμβαίνει. Μια Επανάσταση.