Ο χρόνος είναι ένα άλλο όνομα, για να πούμε τον θάνατο. Κάθε συμβατική αρίθμηση του χρόνου μετράει την προσωπική μας εγγύτητα στο γήρας και στη φθορά, στα πρόθυρα του θανάτου. Ομως ο θάνατος δεν περιμένει πάντοτε τον γηρασμό. Είναι το πιο αιφνίδιο από τα αναπάντεχα της ροής του χρόνου.
Για τον θάνατο καθεαυτόν δεν μπορεί να μιλήσει κανείς – να τον σημάνει ως βιωματική αναμονή. Στη γλωσσική σημαντική, ο θάνατος είναι μόνο αντι-κείμενο γεγονός (φυσικό φαινόμενο) ή υποκειμενική εμπειρία βιωματικής αναμονής του γεγονότος.
Τα μετά τον θάνατο; Είναι καταρχήν μια νοητική σύλληψη, απρόσιτη σε εμπειρική βιωματική προσέγγιση. Στην ανάλυση του νοητικά συλλαμβανόμενου ενδεχομένου η γλωσσική σημαντική (κατά κανόνα ομιχλώδης και παραπλανητική) δύσκολα ξεχωρίζει τι είναι «προβολή» επιθυμιών και τι «σημείο» υπαρκτικής δυνατότητας – τι είναι εγκύστωση σε ψυχολογικές «βεβαιότητες» (επενδυμένες συνήθως στην αυθεντία θρησκευτικών «αποκαλύψεων») και τι επαληθεύσιμη μαρτυρία διεύρυνσης των προσωπικών δυνατοτήτων της σχέσης.
Σίγουρα, ο θάνατος (το τέλος της ύπαρξης) δημιουργεί στον άνθρωπο ερωτήματα για το υπαρκτικό γεγονός καθεαυτό: την ύπαρξή του, την αιτιώδη αρχή και το νόημά της, την ολοκληρωτική ή όχι εξάρτησή της από τις φυσικές αναγκαιότητες που τη διέπουν. Αυτά τα ερωτήματα δεν είναι δυνατό να απαντηθούν (ούτε και να τεθούν) με τις μεθόδους, τα κριτήρια και τη γλώσσα της φυσιοκεντρικής φαινομενικότητας. Ανήκουν σε διαφορετικό γνωστικό χώρο (στον χώρο του «πονόδοντου» θα έλεγε ο Βιτγκενστάιν), προϋποθέτουν άλλην οπτική και βίωση της ύπαρξης και της ανυπαρξίας.
Ωστόσο, ακόμα και ως αντι-κείμενα φαινόμενα, ο άνθρωπος διαπιστώνει τις διαφορές που έχει η ύπαρξή του από την ύπαρξη κάθε άλλου έμβιου όντος. Σημαίνουμε τις διαφορές με τη λέξη λογικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης – ο άνθρωπος έχει νόηση, κρίση, φαντασία, γλώσσα, ενεργητική θέληση, πρόβλεψη. Αυτές τις μοναδικές ικανότητες τις θεώρησε ανέκαθεν ο άνθρωπος σαν ξεχωριστό «προικιό» («ψυχή» ή «σώμα») άλλης «ποιότητας» από τη φθαρτή και θνητή του φύση, στοιχείο της ύπαρξης ανυπότακτο στον θάνατο.
Ηρθε όμως η χριστιανική εμπειρία να αρνηθεί ρεαλιστικότατα τα φιλοσοφήματα «περί αθανασίας της ψυχής»: Να βεβαιώσει ότι η φύση του ανθρώπου είναι κτιστή και άρα αναπότρεπτα θνητή – ότι με τον θάνατο είναι η σύνολη ψυχοσωματική φύση του ανθρώπου που τελειώνει και «ουκέτι δύναται ενεργείν διά των μορίων του σώματος, ου λαλείν, ου μιμνήσκεσθαι, ου διακρίνειν, ουκ επιθυμείν, ου λογίζεσθαι, ου θυμούσθαι, ου καθοράν».
Η άλλη νοηματική ποιότητα, που φωτίζει την «επ’ ελπίδι» ελευθερία της ύπαρξης από τον θάνατο, είναι η καίρια διαφορά της λογικότητας του ανθρώπου από τις «λογικές» ικανότητες του άλογου ζώου. Το ζώο αναπτύσσει τις «λογικές» του ικανότητες, για να προσαρμοστεί στα φυσικά δεδομένα στα οποία ζει. Μόνο ο άνθρωπος πηγαίνει αντίθετα στη λογική της φυσικής προσαρμογής και χάρη σε αυτή την αντίθεση δημιουργεί πολιτισμό και Ιστορία. Μπορεί ακόμα και να καταστρέψει αυτόν τον κόσμο της δεδομένης φύσης δημιουργώντας τον δικό του κόσμο.
Η δυνατότητα ελευθερίας του ανθρώπου από τη φυσική αναγκαιότητα (από τη λογικότητα της φύσης του) βεβαιώνεται εμπειρικά ως ενεργητική υπαρκτική ετερότητα. Και το έτερον ως προς τη φύση, είναι η υπαρκτική δυνατότητα της αυθυπερβατικής σχέσης. Αν η γέννηση του βιολογικού υποκειμένου ανήκει στη λογική της φύσης, όμως η γέννηση του λογικού υποκειμένου είναι παράγωγο της σχέσης. «Το υποκείμενο γεννιέται, εφόσον στο πεδίο του Αλλου εμφανίζεται το σημαίνον – το υποκείμενο in initio αρχίζει στον τόπο του Αλλου (Λακάν).
Αυτό που είναι ο άνθρωπος, στην υπαρκτική του ιδιαιτερότητα, το συγκροτεί και το συνιστά η σχέση, όχι η φύση. Δεν είναι η φυσική λογικότητα που ιδρύει το υπαρκτικό γεγονός της σχέσης. Η σχέση συγκροτεί τον λόγο, όχι ο λόγος τη σχέση. Πριν από τη σχέση υποθέτουμε μόνο ένα υποστατικό «πυρήνα» (Kern, έλεγε ο Φρόυντ) από «μη-νόημα» (non-sens, έλεγε ο Λακάν), αφού υπάρχει μόνο εκδηλούμενος και αναφερόμενος με τον τρόπο της σχέσης, τον τρόπο του λόγου ή του νοήματος.
Η δυναμική της μεταφυσικής ελπίδας συγκροτεί τον κόσμο των ανθρώπων, την Ιστορία, τον πολιτισμό. Δυναμική που την οριοθετεί η πάλη όσων αντιστέκονται στην πίστη τους και όσων αντιστέκονται στην απιστία τους. Αν κυριαρχούσαν αποκλειστικά οι εγκυστωμένοι στις ψυχολογικές «βεβαιότητες» της απιστίας ή της πίστης τους, ο κόσμος των ανθρώπων θα ήταν προέκταση του φυτικού βασιλείου.