Το πρόβλημα είναι γνωστό: για να καταπολεμηθεί η διαφθορά, το κράτος θεσπίζει περίπλοκους και δαιδαλώδεις κανόνες και διαδικασίες που συχνά ισοπεδώνουν την ατομική πρωτοβουλία και καθηλώνουν την ανάπτυξη, ενώ παράλληλα αποτυγχάνουν να καταπολεμήσουν την παρανομία και τη διαφθορά. Το διαπιστώσαμε για ακόμη μία φορά στην περίπτωση της Μυκόνου, όπου κυριολεκτικά οι νόμοι (και ο τόπος) βιάζονται. Oμως, η Μύκονος δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου. Για να μείνουμε στο ίδιο παράδειγμα, οι κανόνες που καθορίζουν τη δόμηση είναι απίστευτα περίπλοκοι, με αποτέλεσμα την αργοπορία και την αύξηση του κόστους. Παράλληλα, οι κρατικές υπηρεσίες στενάζουν υπό το βάρος των υποχρεώσεών τους, υποστελεχωμένες με κακοπληρωμένους υπαλλήλους που είναι ευάλωτοι στον πειρασμό της διαφθοράς.
Χαρακτηριστική περίπτωση αυτής της παθογένειας (και ίσως η πιο καταστροφική) είναι η διαδικασία εισαγωγής στα ΑΕΙ, που ουσιαστικά διαμορφώνει τη λογική ολόκληρης της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Οι εξετάσεις αυτές θεωρούνται αδιάβλητες και «αντικειμενικές» – και πράγματι είναι. Σε μια χώρα όπου η υποψία της παράκαμψης των κανόνων είναι πανταχού παρούσα, κάτι τέτοιο δεν είναι ούτε αυτονόητο ούτε ασήμαντο. Oμως για να πετύχουμε αυτό το αποτέλεσμα καταβάλλουμε ένα τεράστιο κόστος που συστηματικά υποτιμούμε ή και αγνοούμε: προκρίνουμε ως κριτήριο αριστείας την πιο στείρα αποστήθιση, υποβαθμίζοντας έτσι την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της πρωτοβουλίας των νέων και μετατρέποντας τη δευτεροβάθμια παιδεία σε ένα μαζικό (και ταυτόχρονα ανεπαρκές) φροντιστήριο. Το κόστος αυτής της επιλογής (γιατί πρόκειται περί επιλογής) είναι μεγάλο ατομικά και καταστροφικό συλλογικά γιατί υποθηκεύει το μέλλον της χώρας. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η ανθρώπινη δημιουργικότητα είναι το πιο σημαντικό αγαθό. Σε έναν κόσμο όπου η τεχνολογία εξαφανίζει τα επαγγέλματα ρουτίνας, η απασχόληση και η ευημερία των κοινωνιών εξαρτώνται όλο και περισσότερο από την ατομική ευφυΐα και δημιουργικότητα. Αυτά μας είναι γνωστά, όμως δεν φαίνεται να μας κινητοποιούν ώστε να αλλάξουμε τους τρόπους μας. Γιατί;
Η απάντηση είναι απλή: είμαστε παγιδευμένοι. Από τη μία, αρκετοί πλέον γνωρίζουμε ή τουλάχιστον υποψιαζόμαστε το πρόβλημα. Από την άλλη όμως, δύσκολα θα βρεθεί μια κυβέρνηση που θα ρισκάρει το μέλλον της επιχειρώντας να αντικαταστήσει το υπάρχον σύστημα με κάποιο καλύτερο που να βασίζεται στην ανάπτυξη της κριτικής γνώσης. Μια τέτοια κίνηση θα δημιουργούσε αμέσως τεράστιες αναταράξεις. Σχεδόν όλοι θα βρίσκονταν απέναντί της. Οι εκπαιδευτικοί γιατί κάτι τέτοιο θα απαιτούσε νέες και εντελώς διαφορετικές παιδαγωγικές δεξιότητες, η αντιπολίτευση γιατί θα είχε μια μοναδική ευκαιρία να στριμώξει την κυβέρνηση και οι περισσότεροι πολίτες (μεταξύ των οποίων και πολλοί μαθητές) γιατί θα αμφισβητούσαν τα κίνητρα μιας τέτοιας αλλαγής.
Για την εισαγωγή στα ΑΕΙ προκρίνουμε ως κριτήριο αριστείας την πιο στείρα αποστήθιση, υποβαθμίζοντας έτσι την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της πρωτοβουλίας των νέων.
Με τον καιρό και καθώς οι θεσμοί αποκτούν βαθιές ρίζες, το εξεταστικό μας σύστημα έχει φθάσει να θεωρείται αμετακίνητο, κάτι σαν φυσικό φαινόμενο που δεν θα αλλάξει ποτέ. Ετσι, μια ολόκληρη κοινωνία παραμένει αδρανής και ακίνητη μολονότι πορεύεται στον λάθος δρόμο. Βέβαια αυτό δεν ισχύει εξίσου για όλους. Οσοι έχουν αντίληψη της πραγματικότητας και παράλληλα διαθέτουν την οικονομική δυνατότητα (μέσα σε αυτούς βρίσκονται σχεδόν όλοι οι πολιτικοί!), προσφέρουν στα παιδιά τους εναλλακτικούς τρόπους εκπαίδευσης που κινούνται στην ακριβώς αντίθετη λογική του συστήματος, δηλαδή στην κατεύθυνση της ανάπτυξης των κριτικών τους δεξιοτήτων. Ετσι, χρόνο με τον χρόνο αυξάνεται ο αριθμός των μαθητών στα ιδιωτικά σχολεία που ακολουθούν το εκπαιδευτικό σύστημα του International Baccalaureate (IB) και συνεχίζουν με τριτοβάθμιες σπουδές σε χώρες του εξωτερικού. Με αυτόν τον τρόπο το ρήγμα των ανισοτήτων βαθαίνει.
Πώς μπορούμε να απο-παγιδευτούμε; Κατ’ αρχάς πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τη σοβαρότητα του προβλήματος. Αυτό όμως δεν αρκεί. Είναι συγχρόνως απαραίτητη μια πολιτική ηγεσία που θα επιλέξει να υποστεί βραχυπρόθεσμο πολιτικό κόστος στο όνομα ενός μακροχρόνιου κοινωνικού κέρδους. Δύσκολο, αλλά αυτός ακριβώς είναι ο ορισμός της ηγεσίας.
O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.