Σε έναν κόσμο όλο και πιο περίπλοκο, ο λόγος γίνεται όλο και πιο σύντομος, θαρρείς λεηλατημένος, λειψός. Τιτιβίσματα 140 χαρακτήρων, ειδήσεις ως εύπεπτες μπουκιές, άρθρα χρονομετρημένης ανάγνωσης, e-mails τηλεγραφικά, σημειώσεις σε κουκκίδες, κατάλληλες να διαβαστούν στην οθόνη του κινητού. Διότι οι λέξεις φέρνουν λέξεις. Και οι υποτιθέμενα περιττές, αγκιστρώνουν, αποπροσανατολίζουν, φυτεύουν επιβραδύνσεις, αμφιβολίες, προβληματισμούς. Οταν όλα πρέπει να διεκπεραιωθούν τώρα. Γρήγορη κύλιση με σύντομες στάσεις και κλικ, ταχύτατο πέρασμα από εφαρμογή σε εφαρμογή και κλικ. Μαθητές, φοιτητές, υπάλληλοι, επαγγελματίες, στελέχη εταιρειών, σταθεροί χρήστες των δικτύων σχολιάζουν με φράσεις κοφτές και emojis, που υποκαθιστούν παραγράφους, ή με μιμίδια, την πιο εύγλωττη έκφραση του πολιτισμού των συμβόλων.
Είμαστε βραχύλογοι, συνήθως όχι από πνεύμα λιτότητας δωρικό, της φλυαρίας πολέμιοι, ή κατόπιν σκέψης βαθιάς, φιλοσοφικού στοχασμού, αλλά από βιάση. Η ρηχή σοφία της ταχείας απορρόφησης του μέγιστου αριθμού πληροφοριών με τη μικρότερη δυνατή προσπάθεια, της απλοποίησης και των σύνθετων. Ομως η επιφανειακή προσέγγιση δεν ξεκλειδώνει ούτε τις «χρήσιμες» σύντομες ειδήσεις, πόσο μάλλον τα πολυεπίπεδα ζητήματα, τα περίπλοκα επιχειρήματα. Κι όσο πιο λίγες είναι οι λέξεις στην κινητή μικροοθόνη, τόσο λιγοστεύουν κι εκείνες στη μνήμη, στις σκέψεις τις ερμητικά κλειστές. Οσο πιο γρήγορα εναλλάσσονται, τόσο δεν μένει καιρός να αντιληφθεί κάποιος τη συνθετότητα των πραγμάτων, την ομορφιά ή την ασχήμια τους, να κατανοήσει τον άλλο, να ελευθερώσει λογισμούς. Οσο οι λέξεις εξαντλούνται στο τώρα, ακυρώνοντας το μέλλον, τόσο «το νόημα του παρελθόντος παραμένει σε εκκρεμότητα» (Σαρτρ), τόσο μηδενίζεται όλος ο ανθρώπινος χρόνος και μαζί η ευθύνη να φανταστούμε κάτι πέρα από τις ατομικές προσδοκίες μας, να αποδώσουμε λογαριασμό σχετικά με την επισφαλή μοίρα των ανθρώπων.
Είναι το μέσο, η κινητή μικροοθόνη, που παγιώνει την τάση να προτιμώνται μικρότερα κείμενα, έδειξαν 54 έρευνες.
Δεν χάνουν οι λέξεις τη δύναμή τους, αφού όσο πιο λίγες είναι, τόσο και πιο ισχυρές. Φωνάζουν. Καταδικάζουν. Ερεθίζουν. Πονούν. Παρηγορούν. Σώζουν. Εξαπατούν. «Χάρη στις λέξεις, μπορέσαμε να υψωθούμε πάνω απ’ τα κτήνη· και χάρη στις λέξεις πέφτουμε στο επίπεδο των δαιμόνων», έγραφε ο Χάξλεϊ. Οι λέξεις σαν ξίφη διασταυρώνονται, δίστομες, αναιδείς, μέσα στην προηγμένη ύλη που δίνει νόημα στην ύπαρξή μας, μέσα στο τεχνολογικό μας βασίλειο, το όλο και πιο προφυλακτικό. Διότι, μολονότι εκεί δίνονται πια οι περισσότερες μάχες, εκείνο δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι κλείνει έξω του όλο το χάος του κόσμου.
Είναι το ίδιο το μέσο, η κινητή μικροοθόνη, που δημιουργεί την τάση να προτιμώνται μικρότερα κείμενα, αποφάνθηκαν Ισπανοί και Ισραηλινοί ερευνητές, οι οποίοι επεξεργάστηκαν τα πορίσματα 54 ερευνών σχετικά με την ανάγνωση από το κινητό. Κείμενα μεγαλύτερα των 500 λέξεων γίνονται πλημμελώς κατανοητά, διότι διαβάζονται ταχύτερα στο τηλέφωνο από ό,τι σε μια ακίνητη σελίδα και άρα δίχως, ίσως, να απορροφώνται όλες οι ιδέες· με υπερβολική σιγουριά και μικρό σεβασμό, τη βεβαιότητα ότι η ψηφιακή ανάγνωση δεν απαιτεί κόπο. Η κύλιση εμποδίζει το νοητικό βούλιαγμα μέσα στα μακροσκελή γραφόμενα. Το αδιάκοπο ανέβασμα του ψηφιακού κειμένου χρειάζεται μεγαλύτερη διανοητική προσπάθεια από ό,τι η ακίνητη σελίδα, καθώς ο εγκέφαλος ψάχνει διαρκώς να εντοπίσει τη θέση της αράδας. Η κύλιση επιπλέον καταργεί τη γεωγραφία του γραπτού λόγου, τη συνθήκη του χώρου. Στην ακίνητη σελίδα ο αναγνώστης γνωρίζει πού βρίσκεται το σημείο ανάγνωσης, μπορεί να χωροθετήσει μια φράση στον «χάρτη» της, να επιστρέψει, να την επανεξετάσει και να την εμπεδώσει. Επειτα, είναι όλα εκείνα τα μηνύματα και emails, οι διαφημίσεις και ενημερώσεις που ξεπηδούν διαρκώς στην οθόνη και καταστρέφουν τη συγκέντρωση. Πιο δημοφιλή και ευφραντικά, λοιπόν, είναι τα μικρογραπτά. Και όσο περισσότερο εθίζεται κάποιος σε αυτά, κατέληξαν οι ερευνητές, τόσο αποφεύγει τα μεγαλύτερα κείμενα, ακόμη και για ψυχαγωγία.
Η ψηφιακή βραχυλογία είναι εδώ και θα εξελίσσεται. Το ζήτημα είναι αν θα επηρεάσει την εσωτερίκευση της γνώσης και τη δομή του λόγου, τους διαύλους της αναλυτικής σκέψης, την ενόραση, την ικανότητα αναμέτρησης με τη διαστρέβλωση, το ψέμα, τη δημαγωγία. Ή αν, όπως ευελπιστούν νευροεπιστήμονες, θα πλάσει έναν νέο, διττό, ευέλικτο εγκέφαλο που θα μπορεί να συλλαμβάνει πολυπλοκότητες και να εμβαθύνει το ίδιο, διαβάζοντας είτε συντομογραφίες είτε πραγματείες, οπουδήποτε, σε χαρτί, οθόνες ή αόρατους τοίχους.