Οι ακαδημίες είναι προϊόν επιστημονικών και διανοητικών αναζητήσεων του 17ου αιώνα. Σημαντική συμβολή τους, συχνά παραγνωρισμένη, είναι η διαχείριση προγραμμάτων μακράς πνοής, όπως η σύνταξη λεξικών, η δημοσίευση έργων μεγάλων μορφών της επιστήμης και της σκέψης, όπως των κρυπτογραφημένων χειρογράφων του μαθηματικού Gödel (από την Ακαδημία του Βερολίνου) και η εκπόνηση συνταγμάτων πηγών. Παραδείγματα είναι η έκδοση των ελληνικών επιγραφών από την Ακαδημία του Βερολίνου (από το 1815). Είναι έργα που δεν προκύπτουν από 5ετή προγράμματα.
Δεν υπάρχει ενιαίος τύπος ακαδημιών. Πολλές έχουν τοπικό πρόσημο, όπως η Ακαδημία Αθηνών, άλλες είναι εθνικές ακαδημίες, όπως η Ακαδημία της Φινλανδίας. Στη Γερμανία, παράλληλα με τοπικές ακαδημίες, η Λεοπόλδιος Ακαδημία στη Χάλε λειτουργεί από το 2008 ως «εθνική» ακαδημία. Μερικές ακαδημίες δίνουν έμφαση σε συγκεκριμένους επιστημονικούς κλάδους, όπως η Εθνική Ακαδημία Επιστημών των ΗΠΑ, με έμφαση στις θετικές επιστήμες και στην τεχνολογία και η ιταλική ακαδημία Accademia della Crusca, με έμφαση στη μελέτη της γλώσσας. Πολλές ακαδημίες είναι κρατικοί φορείς, αλλά μερικές λειτουργούν ως νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Ορισμένες ακαδημίες στρατολογούν τα τακτικά μέλη τους μεταξύ σχετικά νέων επιστημόνων, θέτοντας όριο ηλικίας (65 έτη στη Χαϊδελβέργη, 70 στην Αυστριακή Ακαδημία), μετά το οποίο η έδρα αναπροκηρύσσεται· άλλες εκλέγουν μέλη σε προχωρημένη ηλικία σε αναγνώριση της συνολικής τους προσφοράς. Κάποιες ακαδημίες προσαρμόζονται στις προκλήσεις κάθε νέας εποχής, άλλες όχι.
Το 1926, όταν ιδρύθηκε η Ακαδημία Αθηνών, η Αθήνα ήταν το αδιαμφισβήτητο κέντρο της ελληνικής επιστήμης. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο μόλις είχε ιδρυθεί και η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων επιστημόνων εργαζόταν μέσα στα σύνορα του ελληνικού κράτους. Σήμερα η Ελλάδα διαθέτει 25 ΑΕΙ και οι Ελληνες επιστήμονες που εργάζονται σε ακαδημαϊκά και επιστημονικά ιδρύματα στο εξωτερικό υπολογίζονται σε 50.000-60.000. Η επιστροφή στα πάτρια εδάφη –δύσκολη για πολλούς λόγους, όπως χαμηλές αμοιβές, περιορισμένες δυνατότητες έρευνας, γραφειοκρατικές δυσκολίες και έλλειψη αξιοκρατίας– δεν είναι ούτε ο μόνος ούτε ο αποτελεσματικότερος τρόπος σύνδεσης της ομογένειας με την πατρίδα. Η τεχνολογική επανάσταση παρέχει νέες δυνατότητες για εξ αποστάσεως συνεργασίες. Τέλος, η δημιουργία δικτύων του παγκόσμιου ελληνισμού έχει αναγνωρισθεί ως επιτακτική ανάγκη. Σε αυτές τις προκλήσεις, που δεν αντιμετωπίζονται ούτε από το ελληνικό κράτος ούτε από την Ακαδημία Αθηνών, μπορεί να ανταποκριθεί μια Εθνική Ελληνική Ακαδημία Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών (ΕθΕλΑ).
Ως οργανισμός ανοικτός σε Ελληνες επιστήμονες και δημιουργούς, ανεξάρτητα από τη χώρα στην οποία εργάζονται, με τακτικά μέλη που θα εκλέγονται πριν συμπληρώσουν το 60ό έτος της ηλικίας τους, αλλά ανοικτός σε πιο ηλικιωμένα αντεπιστέλλοντα, η ΕθΕλΑ θα είναι η γέφυρα που θα συνδέσει την ομογένεια της επιστήμης και των τεχνών με την Ελλάδα. Αυτό μπορεί να γίνει με την προώθηση συνεργασιών –π.χ. με την ηθική υποχρέωση των επιστημόνων της ομογένειας να συνεργάζονται στα ερευνητικά τους προγράμματα με μεταπτυχιακούς και μεταδιδακτορικούς ερευνητές σε ελληνικά ΑΕΙ–, με κοινά ερευνητικά προγράμματα, με τη δημιουργία θεματικών δικτύων συναφών αντικειμένων και τη σύνδεση υφισταμένων ομάδων και οργανισμών. Η ΕθΕλΑ, ως νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου, μακριά από τις ενδημικές αγκυλώσεις του ελληνικού κράτους και με έδρα το εξωτερικό, θα μπορεί να δέχεται χορηγίες και κληροδοτήματα από την ομογένεια. Για τη συγκρότησή της μια επιτροπή 20 προσωπικοτήτων θα απευθύνει πρόσκληση σε 100 εκπροσώπους διαφόρων κλάδων, καθένας από τους οποίους θα προτείνει 10-15 άτομα συναφούς αντικειμένου. Βάσει των προτάσεων και των βιογραφικών η Ακαδημία θα στελεχωθεί με τα πρώτα 1.000 μέλη της. Η εκλογή νέων μελών, εκπροσώπων της επιστήμης, των γραμμάτων και των τεχνών και ατόμων με κοινωνική προσφορά, δεν θα γίνεται με αίτηση, αλλά με πρόταση των μελών.
Η δημιουργία της ΕθΕλΑ απαιτεί αρχικό κληροδότημα ύψους τουλάχιστον 50 εκατ. δολαρίων. Δεν είναι στόχος ανέφικτος, αν συγκρίνουμε αυτό το ποσό με δωρεές ελληνικών κοινωφελών οργανισμών και μαικήνων σε ΑΕΙ των ΗΠΑ. Είναι το ποσό που θα συλλεγόταν, αν κάθε Ελληνας επιστήμονας στο εξωτερικό χορηγούσε 1.000 δολάρια, άλλος από το περίσσευμα και άλλος από το υστέρημά του.
Οι σκέψεις αυτές επιδέχονται βελτιώσεις και συμπληρώσεις. Μια ιδέα που κυοφορείται από καιρό στον επιστημονικό χώρο ήρθε η ώρα να γίνει αντικείμενο διαλόγου. Και επειδή στην Ελλάδα οι προτάσεις αντιμετωπίζονται με καχυποψία («πού το πάει αυτός;»), ξεκαθαρίζω ότι βρίσκομαι πάνω από το όριο ηλικίας που προτείνω για τα τακτικά μέλη.
Ο κ. Αγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.