Μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα το ChatGPT έγινε η εφαρμογή με την ταχύτερα αναπτυσσόμενη βάση χρηστών στην ιστορία του Διαδικτύου, εξάπτοντας το ενδιαφέρον εκατοντάδων εκατομμυρίων χρηστών για την τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ). Στον χώρο της Δικαιοσύνης, το (εντυπωσιακά) εξελιγμένο εργαλείο επεξεργασίας γλώσσας έγινε δεκτό με ενθουσιασμό – αλλά και επιφυλάξεις. Ηδη στην Κολομβία το ChatGPT αξιοποιήθηκε στο πλαίσιο νομικής έρευνας και τεκμηρίωσης, θέτοντας στο προσκήνιο το ζήτημα της χρήσης εφαρμογών ΤΝ από δικαστές κατά το έργο τους. Το ερώτημα –κατά παράφραση της περίφημης ρήσης του Αλαν Τούρινγκ– φαντάζει πιο επίκαιρο από ποτέ: μπορούν οι μηχανές να σκεφτούν… σύμφωνα με τον νόμο;
Η απάντηση είναι εξαιρετικά σύνθετη, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς τη σημασία του όρου «μπορούν». Σε τεχνολογικό επίπεδο η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι προσωρινή. Ηδη εφαρμογές ΤΝ εστιάζουν στην ανάλυση μεγάλων συνόλων νομικών δεδομένων, όπως συμβάσεις, δικαστικές αποφάσεις και νομοθετήματα, ενώ πρόσφατα παραδείγματα μας υπενθυμίζουν ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις μπορεί να είναι ταχύτατες και απροσδόκητες. Κατ’ αρχάς, ωστόσο, οι δυνατότητες χρήσης της ΤΝ στη Δικαιοσύνη φαίνεται πως έχουν περιορισμούς. Η πολυπλοκότητα του νομικού συλλογισμού, του πλαισίου των κανόνων και των πραγματικών περιστατικών που καλούνται να αξιολογήσουν ή να ερμηνεύσουν οι δικαστές, σε συνδυασμό με τις αυξημένες απαιτήσεις διαφάνειας του δικαστικού έργου και της αιτιολογίας των αποφάσεων (αλλά και των αντίστοιχων συστημάτων ΤΝ), εξακολουθούν να θέτουν δυσυπέρβλητα τεχνολογικά αλλά και δικαιοπολιτικά εμπόδια. Σε κάθε περίπτωση, τα κριτήρια για την εκτίμηση της δυνατότητας αξιοποίησης ενός συστήματος ΤΝ στη Δικαιοσύνη θα πρέπει να περιλαμβάνουν τόσο τον βαθμό επίδρασης στη διαδικασία λήψης δικαστικής απόφασης –ο οποίος μπορεί να ποικίλει από τη συνδρομή στη νομική έρευνα έως την παροχή προτάσεων προς δικαστές κατά τη σύνταξη των αποφάσεων– όσο και τη φύση ή τη βαρύτητα της υπόθεσης.
Αναπόφευκτα, εφόσον αντιλαμβανόμαστε την ΤΝ ως μια διαδικασία βελτιστοποίησης των ανθρώπινων αποφάσεων με χρήση τεχνολογιών αιχμής, τα ερωτήματα που τίθενται είναι εξόχως ανθρωποκεντρικά: είμαστε αρκετά ικανοποιημένοι από τους υφιστάμενους κανόνες και τις αντιλήψεις μας σχετικά με το Δίκαιο για να τα αξιοποιήσουμε ως βάση εκπαίδευσης για συστήματα ΤΝ, που θα επηρεάζουν καταλυτικά τη ζωή μας στο μέλλον; Εάν μάλιστα δεχθούμε ότι τα συστήματα ΤΝ «κληρονομούν» τις προκαταλήψεις τους από τα δεδομένα με τα οποία εκπαιδεύονται, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι οι αποφάσεις τους θα είναι δικαιότερες και δεν θα αναπαράγουν το παρελθόν; Ποιοι κίνδυνοι ελλοχεύουν για την ανθρώπινη αυτονομία και την κοινωνική ευημερία από μια άκρατη δεδομενοποίηση της Δικαιοσύνης και την υιοθέτηση μιας αμιγώς στατιστικής ανάλυσης κοινωνικών και νομικών δεδομένων, κανόνων και αξιών;
Tο σύστημα δικαιοσύνης οφείλει να συμβαδίζει με τις εξελίξεις που συντελούνται στην κοινωνία, πάντοτε όμως με αποτελεσματικούς ελέγχους και δικλίδες ασφαλείας.
Μια προσπάθεια αποτελεσματικής αντιμετώπισης των πρωτόγνωρων αυτών προκλήσεων προϋποθέτει πολυεπίπεδες δράσεις, αρχικά σε νομικό επίπεδο: πράγματι, από την πράξη για την τεχνητή νοημοσύνη που συζητείται στα όργανα της Ε.Ε. μέχρι ειδικές εθνικές ρυθμίσεις, επιχειρείται ήδη, τόσο σε ουσιαστικό όσο και σε δικονομικό επίπεδο, η προσαρμογή του νομικού πλαισίου στα νέα δεδομένα. Ωστόσο, η εμπειρία των τελευταίων 20 ετών διδάσκει ότι η ρύθμιση σπανίως επαρκεί στους τομείς αυτούς, ιδίως ενόψει της αδυναμίας να προηγηθεί των τεχνολογικών εξελίξεων. Ως εκ τούτου, το σύστημα δικαιοσύνης θα κληθεί μοιραία να πειραματιστεί προς διαφορετικές κατευθύνσεις, προκειμένου να εντάξει ομαλά και ασφαλώς τις εφαρμογές ΤΝ στη λειτουργία του. Αναντίρρητα, στο πλαίσιο αυτό η διεπιστημονική προσέγγιση αποτελεί μονόδρομο, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Ενδεχομένως η δημιουργία ενός περιβάλλοντος ελεγχόμενου πειραματισμού και δοκιμών (ρυθμιστικό δοκιμαστήριο / regulatory sandbox), όπου νομικοί και πληροφορικοί θα αλληλεπιδρούν, θα μοιράζονται γνώσεις και θα συνεργάζονται επί πιθανών σεναρίων χρήσης της ΤΝ στο σύστημα της Δικαιοσύνης, θα μπορούσε να συμβάλει στην εξαγωγή πολύτιμων συμπερασμάτων και στη διαμόρφωση των «κανόνων του παιχνιδιού». Tο σύστημα δικαιοσύνης οφείλει να συμβαδίζει με τις εξελίξεις που συντελούνται στην κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων των τεχνολογικών, πάντοτε όμως έπειτα από διαβούλευση και αξιολόγηση, με αποτελεσματικούς ελέγχους και δικλίδες ασφαλείας.
Ο κ. Βασίλης Καρκατζούνης, LLM, είναι υποψήφιος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αιγαίου, μέλος της επιστημονικής επιτροπής του υπουργείου Δικαιοσύνης για τις επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης στο δικαστικό σύστημα.