Σε μια χώρα όπου ακόμη και η λεκτική τυποποίηση της γυναικοκτονίας συνάντησε αντιδράσεις, θα έλεγε κανείς πως οι προοδευτικοί πολίτες θα ανακουφίζονταν με την επιλογή του φεμινισμού ως θεματικής στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας, στις Πανελλαδικές Εξετάσεις. Πρόκειται αναμφίβολα για ένα βήμα προόδου, υπό την έννοια της θεσμικής αναγνώρισης μιας παραγνωρισμένης παθολογίας. Καθυστερημένη ή ελλιπής, ελαφρώς άγαρμπη ή ακόμη και προβληματικά άτεχνη, μια τέτοια κίνηση συνιστά πολιτική δήλωση που μέχρι πρόσφατα δεν ήταν καθόλου δεδομένη: ο μισογυνισμός είναι παρών και τον βλέπουμε· ο φεμινισμός είναι ένα κίνημα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και έχει καίρια θέση στη ζωή μας· η ισότητα των φύλων είναι ένα διαρκές διακύβευμα. Η εισαγωγή, λοιπόν, ενός τέτοιου θέματος στην κορυφαία στιγμή της εκπαιδευτικής διαδικασίας, ακόμη κι αν εκτελείται πρόχειρα ή απευθύνεται σε ανεξοικείωτα μυαλά, είναι από μόνη της ένας βαρύς συμβολισμός μιας πολιτισμικής μετατόπισης. Γιατί η ανεπαρκής ανθρωπιστική κουλτούρα και τα ελλειμματικά δημοκρατικά μας αντανακλαστικά δεν φανερώνουν μόνο τον πυρήνα του προβλήματός μας, αλλά και τον λόγο που η ρύθμιση του προβλήματος δεν μπορεί να γίνει ως εκ θαύματος, με τον πιο προωθημένο τρόπο του κόσμου. Τα θεμέλια προηγούνται των ορόφων.
Aδιάλλακτοι κινηματίες
Περιέργως, αντί να έρθουμε αντιμέτωποι με τις αναμενόμενες αντιδράσεις των επαγγελματιών του σκοταδισμού, εκείνων δηλαδή που θέτουν τον εαυτό τους συνειδητά ενάντια στα δικαιώματα των γυναικών, διαβάσαμε κυρίως παράπονα κινηματικής προέλευσης, από εκείνους που θεωρούν ότι ο ανθρωπισμός δεν είναι ανθρωπισμός χωρίς τη δική τους σφραγίδα. Το φεμινιστικό κείμενο του Σταύρου Τσακυράκη δεν ικανοποίησε γιατί, αν και εύστοχο, είναι γραμμένο από άνδρα. Σκανδαλώδες! Το μεγαλύτερο πρόβλημα, όμως, εντοπίστηκε στο δεύτερο κείμενο, όπου καταγράφεται η άποψη της συγγραφέως και δόκτορος Συγκριτικής Λογοτεχνίας Μπελίντα Κανόν περί φεμινισμού. Το σχήμα αντιδιαστολής που η Κανόν επιχείρησε μεταξύ κλασικού φεμινισμού και «νεοφεμινισμού» θεωρήθηκε από πολλούς απαράδεκτο: Η Κανόν αναφέρει ως (αρνητικά) γνωρίσματα του τελευταίου την έμφαση στις διαφορές των φύλων (αντί για τις ομοιότητες) και την τάση (αυτο)θυματοποίησης των γυναικών-θυμάτων, λες και η ιδιότητα του θύματος είναι η μοναδική ιδιότητά τους. Προφανώς, ο τρόπος σκέψης της δεν χαρακτηρίζεται από τη μαχητική μονομέρεια που τόσο αγαπά το σύγχρονο κύμα· το πνεύμα της δεν αποπνέει την επιθυμητή πολεμοχαρή διάθεση· η ρητορική της δεν εντάσσεται προσφυώς στο αντικαπιταλιστικό περικείμενο των σημερινών ακτιβιστικών σχολών. Το τρίτο κείμενο, απόσπασμα διηγήματος, προκάλεσε επίσης αλγεινή εντύπωση, γραμμένο κι αυτό καθώς ήταν από άνδρα. Ως εκ τούτου, το φιλοφεμινιστικό εγχείρημα απορρίφθηκε στο σύνολό του ως αποτυχημένο.
Μια ανώριμη προσπάθεια
Μπορεί πράγματι να εντοπίσει κανείς αρκετά ψεγάδια σε αυτήν την πρωτόλεια απόπειρα προσέγγισης του φεμινισμού στο σχολικό πλαίσιο. Η σειρά και ο χαρακτήρας των κειμένων, για παράδειγμα, μοιάζουν να λένε υπόρρητα μια γραμμική ιστορία που υπέρκειται της φεμινιστικής πρόθεσης και παραπέμπει περισσότερο σε πονηρή στρατηγική: 1) Η βία κατά των γυναικών είναι πολύ κακό πράγμα· 2) ας μην υπερβάλλουν όμως κι αυτές οι φεμινίστριες· 3) να, πάρτε κι ένα απόσπασμα από το διήγημα ενός άνδρα, για να δείτε πόσο υποφέρει κι αυτός από τα έμφυλα στερεότυπα. Το πρόβλημα εδώ είναι προφανές: Η υποστήριξη των θυμάτων δεν μπορεί να περνάει από τώρα μέσα από τον κατευνασμό· πριν φτάσει στο στάδιο της νηφάλιας συμφιλίωσης, στη διαπιστωτική μεγαλοψυχία τού «είμαστε όλοι κομμάτι του προβλήματος», πρέπει πρώτα να γίνει καταγγελτική, να υψώσει τους τόνους, να εξασφαλίσει στα θύματα τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην αφήγηση της βίας που ασκείται σε βάρος τους. Πριν δοθεί τόπος στην οργή, πρέπει να διατρανωθεί το βασικό μήνυμα: Το πρωταρχικό ζητούμενο του φεμινισμού είναι η ενδυνάμωση των γυναικών, όχι η συνειδησιακή ελάφρυνση όλων των υπολοίπων. Η ανδρική παρουσία σε ένα φεμινιστικό θέμα εξετάσεων δεν είναι εσφαλμένη, αλλά πρωθύστερη: Ας δοθεί επαρκές βήμα σε αυτές που βιώνουν το δράμα από πρώτο χέρι και ο πλουραλισμός μπορεί να ακολουθήσει.
Φεμινιστικές ποικιλίες
Πρέπει πάντως και οι άτεγκτοι φεμινιστές κάθε φύλου να δεχθούν επιτέλους ότι ο φεμινισμός δεν είναι ένα πράγμα. Οπως κάθε κίνημα που απαρτίζεται από ανθρώπους και απευθύνεται σε ανθρώπους, περιέχει ποικιλίες που δεν εξαντλούνται σε έναν δογματικό κανόνα, αλλά απλώνονται σε ένα ευρύτατο φάσμα αναφορών, αντιλήψεων και εργαλείων αυτοπροσδιορισμού. Το να μας αντιπροσωπεύει κάθε φεμινιστική προσέγγιση δεν είναι ρεαλιστικός στόχος· για την ακρίβεια, δεν είναι καν στόχος. Ο στόχος είναι η ισότητα, η υπεράσπιση των γυναικείων δικαιωμάτων, η καταπολέμηση των διακρίσεων και της βίας· τα μέσα που επιλέγει η καθεμιά και ο καθένας για να τον φτάσει μπορεί να είναι από κοινά έως εντελώς προσωπικά. Δεν είναι ο τύπος στράτευσης που κάνει τον ανθρωπιστή· ο ανθρωπισμός είναι.
Σύμμαχοι και αντίπαλοι
Κομμάτι του αγώνα για τα δικαιώματα είναι και η επιλογή των μαχών που αξίζει να δοθούν. Οσοι επιμένουν να βλέπουν εχθρούς εκεί όπου απλώς υπάρχουν διαφωνίες, το μόνο που καταφέρνουν είναι να καίνε συμμαχίες και να δίνουν στους πραγματικούς εχθρούς ευρύτερο πεδίο δράσης.