Η Νέα Υόρκη είναι κέντρο και ορίζοντας. Στους δρόμους της σε συναρπάζει ένα πλήθος πολύχρωμο, που το καθημερινό έργο ενώνει χωρίς να μαζοποιή ο τρυφερός ίλιγγος μιας πνευστής, έγχορδης και κρουστής διάχυτης μουσικής, και κυρίως η έντασι – όχι εκείνη της στενοχωριάς αλλά του απεριορίστου. Δεν νιώθεις τίποτε κλειστό: βιώνεις το πανόραμα του μέλλοντος. Σε γοητεύει το μυστήριο του απείρως ανοικτού στο τοπικώς, ωρισμένο, η αυθεντικότης ενός πυρετού, από τον οποίο η μεγαλούπολις διαρκώς αναγεννάται. Στη Νέα Υόρκη έχει πάρει μορφή η ίδια η ορμή της ζωής.
Η πόλι αυτή πατά, δεν στέκει. Δεν αισθάνεσαι την αγωνία του χώρου, που υποστηλώνει άλλα γιγαντιαία κτίσματα, και η πίεσι των ορίων εξανεμίζεται καθώς οι ουρανοξύστες χυμούν εις το διάστημα. Ο ουρανοξύστης δεν προσφέρει, όπως οι πυραμίδες, στο μάτι στήριγμα, ώστε το βλέμμα να μη χαθή στην ομοιόμορφη απεραντωσύνη της ερήμου. Εάν προσέφερε στο μάτι στήριγμα, αυτό θα ήταν εις βάρος της αισθήσεως του ελευθέρου χώρου. Γεννά τον ουρανοξύστη το μάτι που βυθίζεται στο άπειρο για να το μοιρασθή. Προκειμένου να μην την στενεύουν τα όποια όρια, χάρι στους ουρανοξύστες η Νέα Υόρκη υψώνει και διατάσσει το σώμα της εν σχέσει προς τον χρόνο. Ετσι αντί η θέλησι να πατά στην γη, πατά πάνω στην θέλησι και η ύλη γίνεται άυλη. Αυτό βγαίνει στα ατσαλένια ύψη ως έντασι, που εκτοξεύει τη βαρύτητα στο αλλού και το αλλιώς. Εξ ου και η μέθη της ελευθερίας που προκαλεί και η πιο τυπική περιδιάβασι στους δρόμους του Μανχάταν. Με τους ουρανοξύστες ο χώρος κυματίζει στο γαλάζιο, ενώ η αξονομετρική τους προοπτική παράγει ασυνέχεια, ήτοι καινούργιο χρόνο. Δεν πρόκειται για όγκους στατικούς Η μορφή τους αποτελεί δυνητικό σχήμα γεωμετρικά εκτεινόμενο επ’ άπειρον. Η γεωμετρία εισάγει στον τρισδιάστατο κορμό των κτιρίων την τετάρτη διάστασι δίνοντας το προβάδισμα στην ελευθερία και μεταβάλλοντας τον χώρο σε δορυφόρο του χρόνου. Το άνοιγμα του χώρου από τον χρόνο είναι κλήσι αδιάκοπη προς τη δημιουργία.
Τα σύμβολα
και οι μάρτυρες
Την ελευθερία του χρόνου και του χώρου ζήτησαν οι τρομοκράτες να υποτάξουν στις δυνάμεις της βαρύτητας και των αδρανειών, γκρεμίζοντας τους διδύμους πύργους της Νέας Υόρκης και κάνοντας το Πεντάγωνο τετράγωνο. Επληξαν τα κυριαρχικά γι’ αυτούς, σύμβολα της Αμερικής. Δεν ήξεραν πως η Αμερική είναι η μόνη χώρα που δημιουργεί σύμβολα, χωρίς να εξαρτάται από αυτά -εκεί βρίσκεται η ζωογονητική της δύναμι- και δεν σκέφθηκαν ότι με το έγκλημά τους θα δημιουργούσαν μάρτυρες, ότι το αίμα των χιλιάδων αθώων θυμάτων θα γινόταν καθαρτήριο θεμέλιο της νέας εποχής. Ολες οι μεγάλες ιστορικές αλλαγές καθαγιάζονται ιδρυτικά σε λουτρά αίματος. Οι δίδυμοι ουρανοξύστες σύντομα θα ξαναϋψώσουν την χάρι τους, και πιθανόν οι υπαίτιοι να βρεθούν και να τιμωρηθούν όμως αρχίζει ένας πόλεμος με ορατούς εχθρούς και αοράτους, πόλεμος μεταξύ κλειστού κόσμου και πνεύματος και των ανοικτών κοινωνιών. Είναι πικρό, αλλά όχι παράδοξο: την θετικότητα ακολουθεί παντού και πάντα σαν σκιά το αρνητικό.
Κινούμαστε στην τροχιά της παγκοσμιότητος. Αισθάνεσαι άνετα στο Παρίσι, το Τόκυο, την Μελβούρνη, το Τορόντο συζητείς στο Διαδίκτυο με φίλους από τα τετραπέρατα της γης ανοίγεις επιχείρησι στο Λονδίνο, στο Σιάτλ και στο Μοντεβίδεο παρακολουθείς κάθε βράδυ στην τηλεόρασι τα γεγονότα στην γειτονιά του κόσμου. Απέχει πολύ κάτι τέτοιο από την γλωσσολαλία της Πεντηκοστής; Μπορεί μαζί με την υπερτεχνολογία που ενώνει, η απόστασι μεταξύ πλουσίων χωρών και φτωχών να χαώνεται, η ενιαία αγορά να συγκλονίζεται από άγρια κερδοσκοπικά παιχνίδια, η φύση να καταντά σιγά – σιγά απόφυσι, αλλά δεν είναι αυτά όλα το νέο. Αν ενδιαφέρη να εννοήσουμε την ζύμωσι της εποχής μας, οφείλουμε να συλλάβωμε τι καινούργιο κομίζει, χωρίς να το συγχέωμε με ό,τι παλιό επιβιώνει ή και ανθίζει, γιατί όσο κι αν παραμένη το παλιό, θα λειτουργή, με τους νέους όρους και με τους νέους όρους θα πρέπη να καταπολεμηθή. Το νέο και ελπιδοφόρο είναι πως με την συνδρομή της τεχνολογίας για πρώτη φορά η ανθρωπότης βρίσκεται επί καθημερινής βάσεως αντιμέτωπη με μια πραγματικότητα, που δεν αρκείται στην τυπική γνώσι και τους κανόνες της αλλ’ απαιτεί να εισδύωμε ακατάπαυστα στο νόημα των γεγονότων, στα προεμπειρικά τους κοιτάσματα, ώστε να επιτύχωμε έναν τρόπο θεωρίας, ο οποίος να οδηγή σε προς τα έσω στροφή. Τα πάντα πλέον συμβαίνουν και αντιμετωπίζονται στους κόλπους οργανισμού ενιαίου.
Την νέα πραγματικότητα ακολουθεί σαν σκοτεινή σκιά το κακό της. Επείγει να κατανοήσωμε όσα σπαρακτικά συνέβησαν προ ημερών στην Νέα Υόρκη, διαφορετικά κινδυνεύουμε να αθωώσωμε μέσα μας το φρικαλέο έγκλημα και συμψηφίζοντάς το επιπόλαια με άλλες κατακριτέες ενέργειες των ΗΠΑ, να γνίνωμε ηθικοί συνεργοί και υποφήφια θύματα των δικαιωμένων παρανοϊκών τρομοκρατών. Μετά την Ορέστεια του Αισχύλου τα εγκλήματα κρίνονται καθένα χωριστά – δεν συμψηφίζονται. Ο συμψηφισμός νομιμοποιεί στις συνειδήσεις και αιωνίζει το έγκλημα. Ασφαλώς το κακό δεν αφανίζεται πλήρως γιατί είναι σύμφυτο με την ύπαρξι: όπου ζωή και πόνος όπου ήλιος και σκιά. Ομως ασχέτως τούτου η τρομοκρατία πρέπει να εξαλειφθή, όπως πρέπει να εξουδετερωθή ο κακοποιός, να διαφυλαχθή η κοινωνική συνοχή, καίτοι δεν εξουδετερώνεται μαζί του η κακία. Ο κόσμος με το κακό του δεν περνά αφαιρούμε ωστόσο τα σκοτάδια του.
Το μυστήριο του κακού
Ολοι έχουμε κακίες και λίγο – πολύ διαπράττουμε αδικήματα, όμως δεν ταυτιζόμαστε με το ίδιο το κακό, δεν παινευόμαστε για την κακότητά μας. Αυτό συμβαίνει μόνο όταν κάποιος ζητωκραυγάζει τον θάνατο, όταν βγάζη ανελέητα την εσωτέρα του έρημο προς τα έξω ως μηδενιστική άρνησι. Μας το δίδαξε ο Νοστογιέφσκι στους Δαιμονισμένους του. Τυχαία οι στρατολόγοι των τρομοκρατών φαίνεται να προτιμούν μεταξύ των υποψηφίων άτομα που δεν έχουν γονείς; Το ριζικό τούτο ψυχικό κενό προώρισται να γεμίση με το σκότος του ο αλλόφρων φανατισμός, μια «λογική» χωρίς ρωγμές, για να περάση κάποιο φως μαλακτικά στο είναι.
Ο τρομοκράτης δεν αποτελεί τόσο προϊόν των συνθηκών, όσο του ίδιου του κακού ενεργούμενο. Δεν γίνονται όλοι οι Παλαιστίνιοι τρομοκράτες, ούτε όλοι οι Λίβυοι, ούτε όλοι οι Αφγανοί, κι ας βιώνουν πολύ δύσκολες καταστάσεις, κι ας ποθούν εκ βαθέων καρδίας το Ισραήλ να χαθή από προσώπου γης. Και το κακό;
Το κακό τυλίγεται στο μυστήριο: στερείται δικής του οντότητος και όμως υπάρχει, είναι, όπως έλεγαν οι παλαιοί, «παρυπόστασις», κάτι σαν την σκιά. Το καλό γίνεται αισθητό με την θετικότητα του είναι του το κακό, ως μη ον, για να γίνη αισθητό πρέπει να κάνη κάτι. Προκύπτει έτσι ως αντίδρασι στην κίνησι της ζωής – σκοτάδι το μεσημέρι. Το κακό κινείται μεταξύ αναγκαιότητος και δυνατότητος, με λογική εκείνη του μερικού και του κλειστού, της γενικής αρνητικότητος. Οταν το μέρος διεκδικεί καθολικότητα, ανοίγει ο δρόμος του ζηλωτισμού. Εάν το κακό συνιστά εσωτερικήν αντίδρασι του ανθρώπου στο ανώτερο, αντίδρασι που φθάνει μέχρι διαμελισμού της υπάρξεως, ώστε να μην υψωθή, τότε μηδενισμός είναι ο στρατηγικός στόχος, η εσχάτη επιδίωξι και φανέρωσι του κακού.
Το πρώτο που δολοφονεί ο τρομοκράτης είναι η ψυχή του. Αρνείται την αγαπητική της φύσι, δεν θέλει να ακούη τίποτε γι’ αυτήν. Ετσι μπορεί εύκολα να σκοτώση και να πεθάνη. Ομως άλλη αυτοθυσία αυτοκτονική και άλλο δολοφονική αυτοκτονία. Ο τρομοκράτης δεν είναι αποφασισμένος να πεθάνη είναι αφιονισμένος να πεθάνη. Ουδεμία σχέσι με τον επαναστάτη που παλεύει με γυμνά χέρια και σκοτώνεται στο οδόφραγμα ή με τον καμικάζι που πέφτει με το αεροπλάνο του στο εχθρικό πλοίο, βάζοντας τον αυτοκράτορα πάνω από τη ζωή του. Αντίπαλος του μηδενιστή τρομοκράτη δεν είναι κάποιος στρατός αλλά η ίδια η ύπαρξι, γι’ αυτό εξολοθρεύει αθώους και ανυπεράσπιστους, χορταίνει με τον σφαδασμό τους το δικό του αδηφάγο θάνατο.
Πώς γεννιέται
ο τρομοκράτης
Τι πλάθει έναν τρομοκράτη, αν αυτός δεν είναι καθαρό προϊόν εξωτερικών συνθηκών; Θα πρέπει να ανατρέξωμε επί τούτω στον κόσμο των ιδεολογιών και στον ρόλο τους. Δεν μιλώ για οιεσδήποτε αντιλήψεις περί κοινωνίας και ζωής μιλώ για παραποιητικό, υπεραπλουστευμένο τύπο λόγου και σκέψεως, κτισμένο με αντιθετικά σχήματα καλού και κακού, που φορτίζουν συναισθηματικά εις το έπακρο τον αποδέκτη και τον αποξενώνουν πολύ έως παντελώς από την πραγματικότητα.
Η επιστήμη δείχνει πως οι πολιτικοί των λαών δεν συνιστούν απόλυτες και αμετακίνητες οντότητες. Αποτελούν ιστορικοκοινωνικά συμπλέγματα σημασιών, που προσφέρουν ταυτότητα και συγχρόνως νοηματοδοτούν τις ποικίλες επιλογές ζωής και τα πάσης φύσεως συμφέροντα. Υπ’ αυτούς τους όρους η ιδεολογία μπορεί να επηρεάζη αποφασιστικά τους ψυχισμούς, καθώς έρχεται να στηρίξη ως δραστικό θρησκευτικό υποκατάστατο, ομάδες και άτομα που ζουν μονίμως υπό πίεσιν. Τι δρόμο ακολουθεί και πώς το επιτυγχάνει; Υποβάλλει κατ’ αρχήν σε εξοντωτική μανιχαϊστική κριτική το προσωποποιημένο στις ΗΠΑ, λόγου χάριν, ή στο Ισραήλ κακό, υπόσχεται έξοδο από την επώδυνη συνθήκη και εντάσσοντας τις πράξεις των ανθρώπων στη δική τους «εσχατολογική» προοπτική, συνδέει τις θυσίες του απελευθερωτικού αγώνος με ύψιστες ηθικές και μεταφυσικές αξίες.
Ψυχολογικό υπόστρωμα του ιδεολογισμού είναι ο απόλυτος αρνητισμός, και κάθε απόλυτος αρνητισμός ταυτίζεται, ως γνωστόν, με βαρύ νευρωσικό σύμπτωμα, που εξισορροπείται μέχρις ενός σημείου συμβολικώς. Η έρευνα το υπογραμμίζει εμφαντικά: Ως τυποποιημένη απάντηση εις τα συναισθηματικώς σχηματοποιημένα κοινωνικά αδιέξοδα, ως ιδεοληψία, η ιδεολογία προσφέρει συμβολική διέξοδο στην κατάθλιψη που προκαλεί η δυσβάστακτη εξωτερική συνθήκη και φυσικά δημιουργεί συμβολικούς εχθρούς. Ενδέχεται τότε να έχωμε τη συναισθηματική μετάλλαξη, η οποία τρέπει την εσωτερική αντίδραση σε μηδενισμό και ετοιμάζει τον τρομοκράτη. Μπορεί κανείς να εξοντώνη ευφρόσυνα τους αθώους: δεν είναι πλέον ανυπεράσπιστοι άνθρωποι αλλά Αστοί, Εβραίοι, Απιστοι, Ιμπεριαλιστές Αμερικανοί. Οταν ο κόσμος και ο εχθρός γίνωνται συμβολικά, τότε ανοίγει δρόμος και για τον μηδενιστή τρομοκράτη. Αλλο αν ως απόλυτη άρνηση αυτός θα πέση αργά ή γρήγορα στον μέσα του γκρεμό, σαν τους δαιμονισμένους χοίρους του Ευαγγελίου. Τι περιθώρια ελέους και αισθήματος να έχη τέτοιος άνθρωπος, αφού τον ενδιαφέρει απλώς να βλέπη βεβαιούμενη την λογική του φαντάσματός του; Στην επαλήθευση αυτής της λογικής ο αρνητισμός ανάγεται σε σκοπό ζωής και τρόπον υπάρξεως και ως τέτοιος αξία που βραβεύεται.
Ο εθνοθρησκευτικός ζηλωτισμός
Σε κοινωνίες που πιέζονται ισχυρά από τις αλλαγές και τους ρυθμούς της σύγχρονης ζωής, χωρίς να αναπτύσσουν αποτελεσματικά δυναμική δημιουργικής προσαρμογής στις νέες συνθήκες, τα ιδεοληπτικά σχήματα αρδεύει ο απανταχού εθνοθρησκευτικός ζηλωτισμός. Καλλιεργώντας τον κοινωνικό αρνητισμό και υποδαυλίζοντας τις ανασφάλειες, επιδίδεται δαιμονολογικά σε ένα στείρο αντιδυτικισμό, στρέφοντας έτσι ταλαίπωρες ψυχές προς τον μηδενισμό. Κατ’ εξοχήν αυτό ισχύει για τις χώρες του Ισλάμ, όπου πρότυπο ήρωος γίνεται ο τρομοκράτης. Ομως η τρομοκρατία και ο μηδενισμός δεν υποκρύπτουν κάποια σύγκρουση πολιτισμών, αφού πρώτη διδάξασα αυτού του κακού είναι η Ευρώπη και αφού την οικουμενικότητα ενσαρκώνει στον ισλαμικό κόσμο ο σουφικός μυστικισμός με σπάνια ευγένεια κι εγκάρδια γλυκύτητα. Αλλωστε στην οικουμενικότητα καλούν τα αρχέτυπα όλων των μεγάλων πολιτισμών και θρησκειών της γης. Μπορεί οι τρομοκράτες και οι μηδενισταί να μισούν τις κατακτήσεις του νεωτέρου ανθρώπου, να μην αφήνουν στα σχέδιά τους τίποτε όρθιο, όμως δεν είναι πολιτισμός. Είναι απειλή για τη ζωή και τον πολιτισμό, επειδή τα σημερινά μέσα στα χέρια και λίγων ακόμη παρανοϊκών ανθρώπων, ενδέχεται να προκαλέσουν τρομακτική καταστροφή.
Ο πολιτισμός δεν εξαλείφει τα ιδιοτελή συμφέροντα, τους ανταγωνισμούς, την βαναυσότητα θέτει όμως αρχές που διαμορφώνουν ένα πεδίο σαφές για το πολιτικό παιχνίδι και το κοινωνικό γίγνεσθαι. Είτε στον βίο καταργήσωμε αρχές και κανόνες είτε στο γήπεδο, το αποτέλεσμα θα είναι μια ζούγκλα. Αρνούμενη κανόνες και όρια η τρομοκρατία αρνείται ακριβώς τον πολιτισμό. Διότι πολιτισμός του τρόμου δεν νοείται ούτε υφίσταται. Οι κανόνες δικαίου υπηρετούν πάνω απ’ όλα την κοινωνική συνοχή που ο τρομοκράτης θέλει εν τέλει να κατεδαφίσει. Οχι τόσο επειδή γίνεται συγχρόνως κατήγορος, δικαστής και εκτελεστής, όσο διότι υιοθετεί την αδιαφάνεια και απορρίπτει την ίδια την έννοια της δημοσίας ζωής. Οι κανόνες του δημοσίου βίου εξασφαλίζουν να υπάρχωμε ελεύθερα στο φως, να μην κρυβώμαστε σαν τους ασπάλακες για να γλυτώσουμε από την αυθαιρεσία και την επιθετικότητα του οιουδήποτε. Εκτός νόμου πρέπει ή να κρυβώμαστε ή να παραμονεύουμε, εφόσον δεν υπάρχει ούτε θύτης ούτε θύμα, ούτε υπαίτιος ούτε αναίτιος, αλλά τυχερός μόνο ή άτυχος αδίστακτος. Και προ πάντων ούτε αθώος. Μας αθωώνει μόνο η διαφάνεια που εγγυάται, με όλες τις αδυναμίες της και τα ελαττώματα, η δημοκρατία. Ο τρομοκράτης δεν θα υπέφερε την πολιτική αδιαφάνεια, αν δεν το απαιτούσε η ψυχική σκοτεινιά του. Θα τον κατανικήσωμε πλουτίζοντας την ελευθερία μας, προάγοντας την ανοικτή μας κοινωνία. Αν τον υποχρεώσουμε στο φως. Και μην ξεχνάμε: Το φως βγαίνει από την φωτιά αν δεν έβγαινε από την φωτιά, σύντομα θα σβηνόταν.
Θ’ αντισταθούμε στο κακό αν ο πόλεμος εναντίον του δεν το πολλαπλασιάση, όταν προστατεύοντας την δική μας οντότητα μεριμνούμε συγχρόνως για τον άλλο. Αυτή η υπερ-ενότητα, το να ‘σαι για τον άλλο, λέγεται παγκοσμιότης. Οχυρωμένοι πίσω απ’ τα τείχη της συμπαγούς ενότητος και της ταυτότητος, της βεβαιώσεως σε ό,τι είμαστε στατικά, στρώνουμε το χαλί για το κακό και το μηδέν αφήνοντας την συμπάγεια της ενότητος βγαίνουμε από τα τείχη της ταυτότητος και κρατούμε ανοικτά κι άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μας για τον άλλο.