ΤΡΙΤΗ ΓΝΩΜΗ

5' 50" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Μετά την έκπληξη και την αγανάκτηση από το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου, μαζί με τον φόβο που φωλιάζει μέσα στον καθένα μας, έρχεται η προσπάθεια της κατανόησης: να ερμηνεύσουμε, να καταλάβουμε γεγονότα που φαίνονται να σπάζουν όλα τα καλούπια της λογικής μας – πώς έγιναν, γιατί έγιναν, τι σημαίνουν, τι προαναγγέλλουν;

Μια θεωρία που είχε διατυπωθεί πριν από πολύ λίγα χρόνια φάνηκε να βρίσκει μιαν απρόσμενη επιβεβαίωση: η ανθρωπότητα χωρίζεται σε πολιτιστικές ομάδες, χαρακτηριζόμενες από τον θρησκευτικό πυρήνα τους και το μέλλον προδιαγράφεται ως μια σύγκρουση αυτών των θρησκευτικών πολιτισμών. Πρώτη μεγάλη εκδήλωση αυτής της σύγκρουσης η αντιπαράθεση του ισλαμισμού προς τη χριστιανική Δύση, μια αντιπαράθεση που από χρόνια υπάρχει και βρήκε μια πρώτη κορυφαία στιγμή της όταν πειρατοκρατούμενα αεροπλάνα κατέστρεψαν κτίρια που συμβόλιζαν την ισχύ της Αμερικής, παρασύροντας στον θάνατο και χιλιάδες ανθρώπους, ενόχους γιατί βρίσκονταν μέσα σ’ αυτά.

Φταίει το Ισλάμ;

Η θεωρία έχει μεν το προσόν κάποιας πρωτοτυπίας, αλλά δεν αντέχει στην αναμέτρησή της με την πραγματικότητα. Γιατί και αν ακόμη δεχθούμε ότι η «Δύση» θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αποτελεί μια ενότητα, ασφαλώς οι διαιρέσεις του ισλαμικού κόσμου δεν επιτρέπουν μιαν ανάλογη αντιμετώπισή του ως ενότητα. Πώς θα αγνοήσουμε τα εκατομμύρια των μουσουλμάνων που ζουν και έχουν ενταχθεί κοινωνικά στις δυτικές χώρες; Πώς θα ξεχάσουμε ότι μουσουλμανικά χέρια δολοφόνησαν στην Αίγυπτο τον Σαντάτ, ηγέτη με πλατιά (μουσουλμανική) απήχηση; Πώς θα παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι ο βασιλιάς και ο βασιλεύων της Σαουδικής Αραβίας, της χώρας με τους ιερούς τόπους του Ισλάμ, είναι οι πρώτοι εχθροί των σημερινών μουσουλμάνων αρχιτρομοκρατών; Μήπως μουσουλμάνοι δεν σφάζουν κατά εκατόμβες μουσουλμάνους στην Αλγερία; Και η συμπόρευση τόσων μουσουλμανικών κρατών με τη Δύση κατά της τρομοκρατίας είναι μόνον αποτέλεσμα αμερικανικών πιέσεων ή συμφερόντων της άρχουσας τάξης τους;

Κάπως κοντύτερα στα πράγματα φαίνεται να βρίσκεται μια άλλη θεωρία που προσπαθεί να ερμηνεύσει την τρομοκρατία ως εκδήλωση σύγκρουσης ανάμεσα σε φτωχούς (π.χ. Αφγανούς) και πλουσίους (π.χ. Αμερική). Το Ισλάμ δεν είναι παρά ιδεολογική -θρησκευτική επικάλυψη της φτώχειας- εποικοδόμημα θα ονομαζόταν στην παλαιά μαρξιστική ορολογία. Η ερμηνεία αυτή βρίσκει απήχηση σε όσους είναι πρόθυμοι να δεχθούν κάποιες δικαιολογίες του φαινομένου και κατά κάποιον τρόπο εξυπακούεται σε όσους προτείνουν ορισμένη οικονομική πολιτική των πλουσίων χωρών για την αντιμετώπισή του.

Αλλά για ποια φτώχεια μιλάμε; Των μουσουλμανικών χωρών ή των περισσοτέρων από τους κατοίκους τους; Μην ξεχνάμε ότι πολλές από τις μουσουλμανικές χώρες είναι από τις πλουσιότερες του κόσμου, χάρη στα πετρελαιά τους -Ιράκ, Ιράν, Σαουδική Αραβία. Αλλο ότι από τον πλούτο αυτόν ωφελείται κυρίως μια μικρή προνομιακή άρχουσα τάξη και λίγα πράγματα περισσεύουν για να ωφεληθούν τα άλλα κοινωνικά στρώματα. Για τη φτώχεια σ’ αυτές τις χώρες ευθύνεται η κοινωνική ανισότητα και οι αυταρχικές δομές που τη συντηρούν και όχι η ανεπάρκεια των πλουτοπαραγωγικών πηγών. Κι αν ήταν οι φτωχοί να ξεσηκωθούν κατά των πλουσίων έπρεπε να ξεσηκωθούν κατά των προνομιούχων αφεντάδων τους -στόχος έπρεπε να είναι οι πρίγκιπες και οι σεΐχηδες του τόπου τους, όχι κάποιοι αθώοι Αμερικανοί.

Το σωστό ξεσήκωμα εμποδίζεται από τα αυταρχικά καθεστώτα, αλλά και από μια νοοτροπία μοιρολατρίας που κυριαρχεί στους λαούς αυτούς. Στην καλλιέργεια αυτής της νοοτροπίας παίζει καίριο ρόλο η θρησκευτικότητα του ισλαμισμού που, όπως κάθε θρησκεία, λειτουργεί ως αντίδοτο σε κάθε τάση κοινωνικής εξέγερσης. Αντίπαλος δεν είναι ο ντόπιος εκμεταλλευτής που ωφελείται από τον πλούτο της χώρας, αλλά κάποιος μακρινός ξένος που κηρύσσεται υπεύθυνος για όλα τα κακά – η κοινωνική αντιπαλότητα μετατρέπεται σε εθνική.

Στις δυτικές χώρες χρειάστηκαν αιώνες πολιτικών και κοινωνικών αγώνων (και θυσιών) για να κατακτηθούν τα δικαιώματα που επιτρέπουν τη διεκδίκηση μιας συμμετοχής του λαού στον εθνικό πλούτο. Οι αγώνες αυτοί έγιναν με την έμπνευση κάποιων ιδεών που στηρίζονταν στην ορθολογική βάση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πολιτικών και κοινωνικών, και συγκρότησαν την ιδεολογία που πέρασε στην Ιστορία με το όνομα «διαφωτισμός». Κάθε προσπάθεια διάδοδης των ιδεών αυτών στις χώρες του λεγόμενου τρίτου κόσμου, μουσουλμανικών ή μη, συνάντησε την αντίδραση του πνευματικού (και θρησκευτικού) κατεστημένου, όχι μόνο σε αυτές τις χώρες αλλά και στις δυτικές. Θεωρήθηκε ένα είδος πνευματικού ιμπεριαλισμού που καταπολεμήθηκε για να περιφρουρηθεί η τρικοκοσμική «ιδιαιτερότητα» – μια ιδιαιτερότητα που περιέχει μέσα της και τη θρησκευτική παράνοια αυτοκτονικών δολοφονιών.

Η μεταφυσική διάσταση

Αυτή η αποδοχή του θανάτου για χάρη της τρομοκρατίας δίνει το κλειδί για τη διαπίστωση της μεταφυσικής διάστασής της. Ακούγεται συχνά ότι η φτώχεια σε βαθμό εξαθλίωσης παρακινεί τις τρομοκρατικές επιχειρήσεις που απαιτούν τον θάνατο και του ίδιου του τρομοκράτη, αφού έτσι κι αλλιώς δεν έχει τίποτα να χάσει, καθώς η ζωή δεν του προσφέρει τίποτα. Αυτό παραγνωρίζει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης που υπάρχει σε κάθε άνθρωπο, σε κάθε ζωντανό οργανισμό. Η κατανίκηση αυτού του ενστίκτου προϋποθέτει την ελπίδα μιας άλλης ζωής, μετά τον θάνατο, μιας ζωής που ο τρομοκρτάτης που αυτοκτονεί θα εισπράξει την αιώνια ευτυχία κάποιου παραδείσου, ισλαμικού ή άλλου. Η έτσι καθαγιασμένη αυτοκτονία είναι ουσιαστικά γραμμάτιο ελπίδας.

Αν αυτό γίνει δεκτό, η πραγματική διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις συγκρουόμενες ομάδες δεν χαράζεται από τα σύνορα των διαφόρων πολιτισμών και των θρησκευτικών πυρήνων τους. Στην προκειμένη περίπτωση, δεν πρόκειται για σύγκρουση ανάμεσα στο Ισλάμ και τον δυτικό Χριστιανισμό. Μάλλον, κατά βάθος, πρόκειται για σύγκρουση ανάμεσα στον Λόγο και το θρησκευτικό σκοταδισμό. Πράξεις σαν αυτή που χτύπησε την Αμερική δεν χωρούν σε καμία λογική διαδικασία – κάθε αποτίμηση των σκοπών και των μέσων, κάθε παραδοχή της αξίας του Ανθρώπου, κάθε σεβασμός της ζωής ως πρωταρχικού αγαθού απωθεί τέτοιες πράξεις στον χώρο της παράνοιας. Μόνο κάποια άλογη πίστη σε μια άλλη ιεράρχηση αξιών χωράει μέσα της τον θάνατο και τον φόνο, ως θεμιτά μέσα ή και ως θεμιτούς σκοπούς.

Η φτώχεια μόνη της δεν αρκεί για να εκθρέψει την τρομοκρατία – όπως άλλωστε δεν αρκούν και κάποια μέτρα οικονομικής πολιτικής για να την καταπολεμήσουν. Χρειάζεται και κάποιο μεταφυσικό περικάλυμμα για να καθαγιάσει πράξεις που στην ανθρώπινη λογική θεωρούνται κακές. Υπάρχουν λαοί σαφώς φτωχότεροι και από τους φτωχούς μουσουλμανικούς λαούς που δεν καταφεύγουν στη διέξοδο της τρομοκρατίας, γιατί δεν διαθέτουν τα ιδεολογήματα που θα τους ωθούσαν προς τα εκεί. Και αν παρατηρούνται κάποια σπάνια κρούσματα τέτοιων πράξεων, είναι γιατί στις ατομικές περιπτώσεις κάπως έχει προσφερθεί το αναγκαίο παρανοϊκό στοιχείο.

Ο δρόμος της λογικής

Δεν έχει νόημα να επιχειρηθεί ένας διαχωρισμός των θρησκειών ανάμεσα σε εκείνες που διακηρύσσουν την πραότητα, την αγάπη, την αγαθοεργία και σε εκείνες που διδάσκουν τον φανατισμό, τη μισαλλοδοξία, την ετοιμότητα για τη θυσία ή για το έγκλημα. Κατά κανόνα, οι θρησκείες εμφανίζουν και τις δύο όψεις στην πρακτική τους και, συχνά, στη διδασκαλία τους. Σε κάθε περίοδο της Ιστορίας, ανάλογα με τις συγκυρίες, επικρατεί η μια ή η άλλη όψη. Και ο Πάπας θα πρέπει να έχει βαρεθεί να περιφέρεται ζητώντας -προς τιμήν του- συγγνώμη για πράξεις που έγιναν στο όνομα του Χριστιανισμού.

Δεν είμαι σε θέση να κρίνω ποια από τις δύο όψεις της θρησκείας είναι η πιο γνήσια έκφραση της κάθε πίστης και του κάθε δόγματος. Ξέρω όμως ότι δίνει μια δύναμη απίθανη (που μπορεί να είναι και κακοποιός) η πεποίθηση ότι κατέχεις την απόλυτη Αλήθεια και πως ό,τι πράξεις στο όνομα αυτής της Αλήθειας σού εξασαλίζει μια αιώνια ευτυχία. Και ξέρω ακόμη ότι ο Λόγος φαίνεται να είναι ασφαλέστερος οδηγός, με λιγότερους κινδύνους σφαλερών ερμηνειών.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή