Το τρομοκρατικό χτύπημα στο Μανχάταν και οι μετέπειτα εξελίξεις μάς δίνουν συνεχώς αφορμές να επανεξετάσουμε μερικά στοιχεία της σημερινής πραγματικότητας στον κόσμο.
Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός αναπτύχθηκε γρήγορα τις τελευταίες δύο δεκαετίες, ενώ στη δεκαετία του ’90 άρχισαν να δρουν και τα τρομοκρατικά δίκτυα εντός και εκτός των δυτικών κοινωνιών. Υπενθυμίζω ότι η πρώτη επίθεση εναντίον του Κέντρου Παγκοσμίου Εμπορίου έγινε το 1993, ενώ τα στρατόπεδα εκπαίδευσης τρομοκρατών αυξήθηκαν έκτοτε, πράγματα που παρέβλεπαν όσοι στη Δύση (και στην Ελλάδα) υπέθεταν ότι οι τρομοκράτες ήταν απλώς και μόνο επινόηση της CIA (αν και μερικές φορές ήταν και αυτό).
Αναμφίβολα, το φαινόμενο έχει πολλές αιτίες. Οσοι όμως υποθέτουν ότι αν λυθούν προβλήματα όπως το Παλαιστινιακό και αν αυξηθεί η αναπτυξιακή βοήθεια θα εξαλειφθεί ο κίνδυνος του φονταμενταλισμού, υποβαθμίζουν μερικές σημαντικές πτυχές της κρίσης. H σπουδαιότερη από αυτές είναι ίσως η ίδια η φύση του φαινομένου.
Η ριζική απόρριψη του δυτικού πολιτισμού
Υποστηρίζω λοιπόν ότι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, γενικώς, συνιστά μια δυναμική και ριζική απόρριψη της «Δύσης». Χρησιμοποιώ τον όρο Δύση συμπυκνωμένα, περίπου ως συνώνυμο του δυτικού πολιτισμού και της δυτικής νεωτερικότητας. H τελευταία μπορεί συχνά να εμφανίζεται με τη «σατανική» μορφή των ΗΠΑ, αλλά πρέπει να ιδωθεί ως ένα πλέγμα αξιών, θεσμών και δομών έναντι του οποίου η ισλαμική θεοκρατία στέκεται εχθρικά (εξαιρουμένης της τεχνολογίας με τη στενή έννοια). Στα προηγούμενα προσθέτουμε μερικά ακόμη στοιχεία (παραπέμποντας για περισσότερα στο έργο των ειδικών όπως ο Αϊζενστατ):
Β Την επίκληση της εξαγνισμένης από διάφορα στοιχεία παράδοσης, που στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ.
Β Τον εσχατολογικό – ουτοπικό προσανατολισμό.
Β Την ισοπεδωτική μονολιθικότητα.
Β Τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου της γυναίκας, που εξοβελίζεται από τον δημόσιο χώρο.
Ο μεγάλος αντίπαλος έχει, όπως προϊδεάσαμε, τη μορφή της δυτικής νεωτερικότητας, βασικά στοιχεία της οποίας είναι μεταξύ άλλων:
Β O υψηλός βαθμός αυτονομίας της αγοράς έναντι της «πολιτικής».
Β O εξίσου υψηλός βαθμός αυτονομίας της κοινωνίας που αντανακλάται στη διαφοροποιημένη δομή της («κοινωνία των πολιτών») και στον ρόλο ενδιάμεσων θεσμών όπως τα συνδικάτα, οι επιχειρηματικές οργανώσεις, τα κόμματα κ.λπ.
Β H ιδέα ότι η πολιτική εξουσία είναι υπεύθυνη έναντι του λαού (και δεν αντιπροσωπεύει τον ουρανό στη γη), που κορυφώνεται στους δημοκρατικούς αντιπροσωπευτικούς θεσμούς.
Β Οι ελευθερίες του ατόμου κ.λπ.
Βεβαίως, η δυτική νεωτερικότητα βαρύνεται με αντινομίες και εσωτερικές εντάσεις και δοκιμαζόταν σκληρά κατά καιρούς. Αλλά εδώ ενδιαφέρει ότι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός απορρίπτει τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της. H εικόνα του για τη Δύση είναι επιλεκτική, σχεδόν στρεβλωτική. Αρκεί να εντρυφήσει κανείς σε κάποιο από τα κείμενα που συγκρότησαν τον πυρήνα των ιδεών του για να βεβαιωθεί για του λόγου το ασφαλές.
Κατά παράδοξο τρόπο τα δυτικά κράτη επεδείκνυαν έως πρόσφατα μεγάλη ανοχή έναντι των φονταμενταλιστών. Ανέχονταν την ελεύθερη διάδοση των ιδεών τους και την καθίδρυση νησίδων, στις οποίες οι φονταμενταλιστές επέβαλαν τους δικούς τους νόμους και καλλιεργούσαν την εχθρότητα εναντίον των δυτικών αξιών. H ανοχή αυτή ήταν στη Δύση συχνά μέρος μιας γενικότερης σχετικοποίησης των αξιών κάτω από το σύνθημα «everything goes» και ένας τρόπος να εξαγοράσει την ησυχία της.
Επιστροφή στις ρίζες
Αναφέραμε ήδη ότι οι φονταμενταλιστές εξιδανικεύουν μια κατάσταση στο παρελθόν που ουδέποτε υπήρξε πραγματικά. Ομως, η εξιδανίκευση αυτή εκφράζει μια πραγματική ανάγκη, το αίτημα ή την επιθυμία για την αποκατάσταση της «κοινότητας» που είναι σε θέση να λύσει αυτοτελώς, δηλαδή χωρίς εξωτερικούς καταναγκασμούς, τα προβλήματα που ανακύπτουν. Με δυο λόγια, επιζητείται η επιστροφή σε ένα εξιδανικευμένο παρελθόν που πρόσφερε σιγουριά και συνοχή μέσω της κοινής πίστης.
Το φονταμενταλιστικό κίνημα λοιπόν φαίνεται ότι ικανοποιεί τις ανάγκες ισλαμικών παραδοσιακών κοινωνιών (του «λαϊκού Ισλάμ» όπως τις χαρακτηρίζει ο Μπασάμ Τιμπί), που διατηρούν τα δικά τους ήθη και θρησκευτικά έθιμα, τις αντιλήψεις για τον ρόλο της γυναίκας, την εχθρότητα εναντίον της εισαγόμενης «παρακμής» των Δυτικών.
Συχνά, οι πραγματικές πηγές του φονταμενταλισμού συγκαλύπτονται από μια ρητορική που προσφεύγει σε ιστορικά επιχειρήματα αμφίβολης αξίας και σε αυθαίρετες εν πολλοίς ερμηνείες του Κορανίου. Τα κείμενα των φονταμενταλιστών χαρακτηρίζει επίσης η έλλειψη οποιασδήποτε αναφοράς στις ενδογενείς αιτίες των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι μουσουλμανικές κοινωνίες. Οι αιτίες τους αναζητούνται αλλού – κυρίως στη συμπεριφορά των Δυτικών. Αλλά πρόκειται για υποκρισία. H επιθετικότητα έχει άλλες αιτίες, όπως δείχνει η συμπεριφορά τους έναντι των μη μουσουλμάνων μαύρων σε πολλές αμερικανικές χώρες! Ούτε οι ανισότητες τους ενοχλούν πραγματικά, αντίθετα με όσα πιστεύουν μερικοί «προοδευτικοί» στη Δύση. Τις μουσουλμανικές κοινωνίες ανέκαθεν χαρακτήριαν μεγάλες ανισότητες και ο Σαουδάραβας Μπιν Λάντεν μαζί με όλη την άρχουσα οικογένεια της χώρας είναι ένα ζωντανό παράδειγμα. Οι φονταμενταλιστές, δεν είναι κοινωνικοί μεταρρυθμιστές.
Ο φονταμενταλισμός δεν είναι λύση
Από πρακτική πολιτική άποψη έχει σημασία να τονίσουμε ότι το φονταμενταλιστικό πρόγραμμα δεν δίνει απάντηση στα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα των χωρών, στις οποίες επιβάλλεται. Δεν ενδιαφέρεται γι’ αυτά, αλλά για το Ισλάμ ως τρόπο ζωής. Και προκαλεί νέα προβλήματα: εξέλιξη δεν μπορεί να υπάρξει αχρηστεύοντας τον μισό πληθυσμό – τις γυναίκες. Πρέπει να τονίσουμε ότι είναι καταστροφή για μια κοινωνία όταν οι γυναίκες εξοβελίζονται από τους δημόσιους χώρους και μένουν αμόρφωτες, αφού η πρώτη παιδεία των παιδιών είναι στα δικά τους χέρια. Τότε μένουν και αυτά απαίδευτα, ανίκανα να ενταχθούν σε ένα πολύπλοκο κόσμο και φανατίζονται συμπληρωματικά στα ισλαμικά σχολεία. Πρόκειται για ένα μακροχρόνιο πρόγραμμα οικονομικής αποτυχίας και δημιουργίας όρων για τυφλή επιθετικότητα προς τα έξω.
Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός δεν συνιστά μια ορθολογική αντίδραση στα προβλήματα και στις αντιφάσεις του σημερινού κόσμου. Αντίθετα απορρίπτει τον ορθολογισμό, υποκαθιστώντας τον με την απόλυτη υπαγωγή σε αυτόκλητους τοποτηρητές του Θεού, αίροντας την αυτονομία της οικονομίας, θεωρώντας την πολιτική απλώς ως μια διάσταση της θρησκείας κ.λπ. Αυτό όμως που δεν έχει κατανοηθεί καλά είναι ότι προσφέρεται ως εργαλείο εξουσίας για αμόρφωτα και καταπιεστικά στοιχεία, όπως ο περιβόητος «χαλίφης» Καπλάν της Κολωνίας, που τρομοκρατούν τις ίδιες τις ισλαμικές κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένων και των ισλαμικών κοινοτήτων στη Δύση. Πρόκειται για ένα παιγνίδι εξουσίας που απλώς εκμεταλλεύεται τα θρησκευτικά αισθήματα και τα εν μέρει δικαιολογημένα (λόγω μη ενσωμάτωσης κ.λπ.) διάχυτα αισθήματα απογοήτευσης των πιστών.
Ομως, στις μουσουλμανικές κοινωνίες και στις μειονότητες που ζουν στη Δύση δεν λείπουν οι δυνάμεις που εχθρεύονται τις σκοταδιστικές ερμηνείες των ιερών βιβλίων. Αυτές θα ‘πρεπε λογικά να ‘ναι και οι σύμμαχοι στις προσπάθειες για αποφυγή της «σύγκρουσης των πολιτισμών».