Κεντρική θέση στον πολιτικό λόγο και στις πολιτικές ρητορείες κατέχει πάντα η έννοια του εθνικού συμφέροντος. Κυρίως, η αποφυγή δέσμευσης για κάποια συγκεκριμένη πολιτική θέση χρησιμοποιεί ως πρόχειρη διέξοδο την αναφορά στο εθνικό συμφέρον ως το υπέρτατο κριτήριο κάποιας μελλοντικής συμπεριφοράς. Χωρίς ειδικότερη έρευνα, χωρίς σπουδαίες αποδείξεις, χωρίς διάκριση ανάμεσα στο βραχυπρόθεσμο και το μακροπρόθεσμο και, προπάντων, χωρίς κάποιες αναγκαίες -αλλά επικίνδυνες- διευκρινίσεις για το ποιας κοινωνικής ομάδας ή κοινωνικής τάξης το συμφέρον περιβάλλεται τον μανδύα του εθνικού, η επίκληση του εθνικού συμφέροντος είναι πάντα εύκολη και πάντα καλοδεχούμενη. Και, παρόλες τις αοριστίες ή εξαιτίας των αοριστιών, πάντα, κατά κάποιο τρόπο, σωστή.
Εκείνο που συχνά ξεχνάμε να σκεφθούμε και να εντάξουμε στους πολιτικούς μας συλλογισμούς είναι ότι το ίδιο κριτήριο -και με τις ίδιες, βέβαια, αοριστίες- ισχύει και για όλα τα άλλα κράτη. Ολα δικαιολογούν τη συμπεριφορά τους με το εθνικό τους συμφέρον και όλα οφείλουν να ενεργούν σύμφωνα μ’ αυτό. Και καμία προκαθορισμένη παγκόσμια αρμονία δεν κάνει ώστε το συμφέρον αυτό να είναι σύμφωνο με το συμφέρον κάποιων άλλων, ή ειδικότερα, με το δικό μας. Αντίθετα, μάλιστα, ο κανόνας είναι πως ό,τι συμφέρει σε κάποιους είναι ζημιά για κάποιους άλλους.
Αισθήματα και δημοκρατία
Αυτό δείχνει πόσο στερημένη νοήματος είναι, για τον χαρακτηρισμό της πολιτικής κάποιου ξένου κράτους ή κάποιων ξένων κρατών, η χρήση των κατηγοριών «φιλελληνική» ή «μισελληνική», όταν η πολιτική αυτή δεν είναι παρά συνέπεια κάποιων συμφερόντων, όπως το κράτος αυτό τα βλέπει, σωστά ή λαθεμένα. Τα μίση και η φιλία ανάμεσα στα κράτη δεν παίζουν κανένα ρόλο παρά σαν αχνές αναμνήσεις κάποιων ιδεολογημάτων που χρησίμεψαν στο παρελθόν -ή χρησιμεύουν και τώρα- για την επένδυση παλαιοτέρων ή παρόντων συμφερόντων. Ετσι, για παράδειγμα, πέρα από τις ατομικές ανθρώπινες σχέσεις, η ελληνοτουρκική φιλία ή η ελληνοτουρκική εχθρότητα δεν είναι παρά η σύμπτωση ή η σύγκρουση κάποιων συμφερόντων των κρατών ή των ομάδων που καθορίζουν την κρατική πολιτική.
Ετσι είναι, όχι μόνο γιατί δεν μπορεί να είναι αλλιώς αλλά και γιατί έτσι πρέπει να είναι. Εφόσον ζούμε και θέλουμε να ζούμε σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, οι εκφραστές της βούλησης των κρατών πρέπει να συμμορφώνονται με τη βούληση της πλειοψηφίας των πολιτών. Και οι πολίτες διαμορφώνουν τη βούλησή τους με βάση αυτό που πιστεύουν ότι είναι το συμφέρον τους, το άμεσο, το χειροπιαστό, έστω κι αν φαίνεται σε άλλους κυνικό. O πολιτικός που θα θελήσει να το αγνοήσει θα αισθανθεί τις συνέπειες όταν θα έρθει να ζητήσει την ψήφο του λαού.
Τα υποβρύχια και το περιβάλλον
Ενα παράδειγμα που το ζήσαμε πολλοί από εμάς: Την περίοδο της χουντικής δικτατορίας, οι επίσημοι εκπρόσωποι της Γερμανίας έδειχναν αρκετή συμπάθεια και κάποια υποστήριξη σε όσους προσπαθούσαμε κάπως να συμβάλουμε στην αποκατάσταση της δημοκρατίας στον τόπο. Κάποτε διαπιστώσαμε μια μεταβολή στη στάση αυτή. Μας δόθηκε, ανοιχτά η εξήγηση ότι η δικτατορική κυβέρνηση είχε παραγγείλει -ή ήταν να παραγγείλει- κάτι υποβρύχια σε γερμανικά ναυπηγεία και τα συνδικάτα (τα συνδικάτα) θα έβλεπαν με κακό μάτι κάθε τι που θα έβαζε σε κίνδυνο αυτήν την παραγγελία γιατί η ματαίωση της παραγγελίας θα αύξανε την ανεργία…
Στις μέρες μας, προκάλεσε γενική και δικαιολογημένη κατακραυγή η άρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών να κυρώσουν τη Συμφωνία του Κιότο που απέβλεπε στην προστασία του περιβάλλοντος: καταστροφικές εκπομπές από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις, «φαινόμενο θερμοκηπίου», άνοδος της θερμοκρασίας, οι πάγοι της Ανταρκτικής που θα έλιωναν, η στάθμη των θαλασσών που θα ανέβει – το απόλυτο κακό που η αμερικανική κυβέρνηση αρνιόταν να περιορίσει. Γιατί; Γιατί τα μέτρα που θα έπρεπε να ληφθούν θα ήταν αντίθετα με τα συμφέροντα της αμερικανικής βιομηχανίας και θα μπορούσαν να φέρουν οικονομική κρίση. Αξιόπιστες καταμετρήσεις της κοινής γνώμης έδειχναν ότι η μεγάλη πλειονότητα του λαού ήταν αντίθετη με τα αναγκαία μέτρα. Ποιο ήταν το καθήκον της κυβέρνησης; – για να εκφράσει πιστά τη θέληση του λαού (και για να ξαναεκλεγεί).
Φραγμοί για τα συμφέροντα
Είναι εξωπραγματικό να υποθέσουμε ότι στο κυνήγι του συμφέροντος θα μπορούσαν να βάλουν φραγμό κάποια αισθήματα, λίγο-πολύ ρομαντικά, προς κάποιον άλλο λαό και προς την ανθρωπότητα. Ισως κάποια μεγαλύτερη επίδραση θα μπορούσε να έχει κάποια λογική επιχειρηματολογία ότι αυτό που φαίνεται ως συμφέρον για το παρόν, τελικά θα καταλήξει να είναι βλαβερό – αν και η προσδοκία κάποιας άμεσης ωφέλειας σπάνια μπορεί να καταπολεμηθεί με αναπτύξεις περί μακρινών ζημιών. Κι ακόμα πιο εξωπραγματική είναι η υπόθεση ότι θα μπορούσε να αναστείλει την επιδίωξη κάποιου -πραγματικού ή φανταστικού- εθνικού συμφέροντος η επίκληση κάποιων ηθικών κανόνων που θα έπρεπε να διέπουν ακόμα και τις διεθνείς σχέσεις – οι κανόνες άλλωστε εύπλαστα προσαρμόζονται στις σκοπιμότητες του συμφέροντος.
Ο μόνος πραγματικός φραγμός στην επιδίωξη του εθνικού συμφέροντος άλλων -ενδεχομένως υπέρ του δικού μας- είναι η ύπαρξη κάποιου εμποδίου από ένα «αντίπαλο δέος», από μια δύναμη ικανή να σταματήσει την πραγμάτωση του συμφέροντος που τη βλάπτει και μας βλάπτει. Στη διεθνή κονίστρα, η δύναμη μετριέται με τους αριθμούς του πληθυσμού, της οικονομίας, των συμμαχιών. Σε αυτή τη βάση, άλλα εθνικά συμφέροντα επικρατούν κι άλλα ισορροπούνται με την εξεύρεση κάποιων συμβιβασμών. Απέναντι στον ισχυρό ο αδύνατος είναι καταδικασμένος να υποχωρήσει, ελπίζοντας μόνο σε κάποιο παρηγορητικό αντάλλαγμα. Αυτή είναι η πραγματικότητα και, αφήνοντας κατά μέρος τις αοριστολογίες, αυτή η πραγματικότητα φαίνεται να δίνει κυρίαρχο προβάδισμα στα συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών – χωρίς καν το αμφίβολης ποιότητας αντίπαλο δέος μιας Σοβιετικής Ενωσης.
Μια ελπίδα που ονομάζεται Ευρώπη
Ομως ένας άλλος φραγμός στην παντοδυναμία των αμερικανικών συμφερόντων φαίνεται γεννιέται, με βραδύτητα, δυσκολίες και αβεβαιότητες: η Ευρωπαϊκή Ενωση. Αν η Ευρώπη κατόρθωνε να αποκτήσει ενιαία βούληση και, επομένως, ενιαία παρουσία στον διεθνή χώρο, θα μπορούσε να ισοσταθμίσει το μονοπώλιο της αμερικανικής παντοδυναμίας. Κι αν ακόμη σήμερα ο λογαριασμός στην καταμέτρηση των δυνάμεων στους διάφορους τομείς βγαίνει κάπως λειψός, η δυναμική της αξιοποίησης των αποθεμάτων επιτρέπει την ελπίδα της δημιουργίας ενός δεύτερου πόλου, εξισορροπητικού, που τα αμερικανικά συμφέροντα θα πρέπει να υπολογίζουν.
Η δημιουργία αυτού του δεύτερου πόλου είναι ακόμη αβέβαιη αλλά, τελικά εξαρτάται από τη βούληση των ευρωπαϊκών κρατών. Κυρίως εξαρτάται από τη διάθεσή τους να περιορίσουν ένα αγαθό που κάποτε λογιζόταν υπέρτατο αλλά τώρα η χρησιμότητά του είναι αμφίβολη: χωρίς θυσία τμημάτων της λεγόμενης εθνικής κυριαρχίας από κάθε κράτος, η Ευρώπη δεν δημιουργείται. Από εκεί και πέρα μπαίνει για το κάθε κράτος -αλλά και για τον κάθε πολίτη- ένα θέμα στάθμισης των υπέρ και των κατά: αν, για τον τόπο μας είναι πιο συμφέρον να είναι μικρό μέρος μιας μεγάλης δύναμης ή να κρατήσει μια υπερήφανη μοναξιά. Και προπάντων: στα μισά του δρόμου όπου βρισκόμαστε, είναι καλύτερη η ολοκλήρωση της πορείας ή ένα πάγωμα που θα σημαίνει αναγκαστική οπισθοδρόμηση;