O Αριστοτέλης μίλησε για την «ετερογονία των σκοπών», επισημαίνοντας τις απροσδόκητες εξελίξεις στην πορεία μιας ιδέας ή μιας πολιτικής. H εκκίνηση δεν προδικάζει πάντοτε το αποτέλεσμα. Ετσι και ο Τζορτζ Μπους εκκίνησε για την προεδρία των ΗΠΑ υποσχόμενος στους ψηφοφόρους τη γνωστή συνταγή του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος: Λιγότερες δραστηριότητες για την κεντρική κυβέρνηση, απεμπλοκή από τις διεθνείς διενέξεις και τα προβληματικά πεδία του εκσυγχρονισμού, μείωση των κρατικών δαπανών κ.λπ. Τρία χρόνια αργότερα παρασπονδούσε στα υπεσχημένα. H κυβέρνησή του ανέλαβε δύο μεγάλες πολεμικές επιχειρήσεις πολλών δισεκατομμυρίων με αποτέλεσμα η οικονομία από πλεονασματική να γίνει βαθύτατα ελλειμματική. H στρατηγική εξάλλου της αναδιαμόρφωσης της Μέσης Ανατολής, την οποία καταστρώνει το επιτελείο του Αμερικανού ηγέτη, προμηνύει πρόσθετες αναστατώσεις και συνεπώς βαθύτερη αμερικανική εμπλοκή στις διεθνείς εξελίξεις.
Με την ομιλία του στην Αμερικανική Σχολή Ευελπίδων (West Point) την 1η Ιουνίου 2002, έθεσε τις βάσεις της νέας ρεπουμπλικανικής κοσμοθεωρίας μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Πρόκειται για κείμενο που συνδυάζει τον ρεαλισμό και τον ιδεαλισμό ταυτίζοντας την ασφάλεια των ΗΠΑ με την επικράτηση του «καλού» στον κόσμο. Σύμφωνα με τις εξαγγελίες του προέδρου, οι Αμερικανοί δεν θα αισθάνονται πλέον ασφαλείς μέσα στη χώρα τους, αν δεν επιδοθούν στην εξάλειψη της τρομοκρατίας και των καθεστώτων που την ενισχύουν, ή θα μπορούσαν να την ενισχύουν. Το νέο αμερικανικό αμυντικό δόγμα του προληπτικού πολέμου επεκτείνεται και σε πολιτική πρόληψης μελλοντικών αντιπάλων ή και ανταγωνιστών. Ετσι, οι Αμερικανοί φροντίζουν να εξασφαλίσουν τη μακροημέρευση της «αυτοκρατορίας του καλού» ώστε να υπάρξει επιτέλους στον κόσμο δικαιοσύνη και ελευθερία.
Ο καθηγητής του Harvard Stanley Hoffmann, που έλαβε από το τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα στις 8 Μαΐου, επισήμανε το ασυμβίβαστο της «αυτοκρατορίας» που η σημερινή αμερικανική κυβέρνηση ίσως φιλοδοξεί να επιβάλει, με τους εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες, οι οποίοι δεν είναι ευνοϊκοί για ένα τέτοιο εγχείρημα. O ίδιος προτείνει να επιστρέψουν οι ΗΠΑ στον μεταπολεμικό πολυμερισμό με συμμάχους που συμμερίζονται το δημοκρατικό και φιλελεύθερο σύστημα και να οικοδομήσουν διεθνείς θεσμούς, οι οποίοι θα διευκολύνουν την ειρήνη και την ασφάλεια στον κόσμο.
Δυστυχώς, όπως ο ίδιος ο Ηoffmanδιαπιστώνει, η πραγματικότητα δεν είναι ενισχυτική της ευχής του. Αν οι φιλελεύθεροι θεσμοί ρυθμίζουν το καθεστώς των ΗΠΑ και το κράτος δικαίου λειτουργεί εύρυθμα σε όλες τις εκσυγχρονισμένες χώρες, το ίδιο δεν ισχύει για το διεθνές σύστημα, το οποίο εξακολουθεί να διέπεται από τους κανόνες του Hobbes και όχι του Locke.
H ελευθερία και το δίκαιο που επικαλείται ο πρόεδρος Μπους, δεν είναι οι κινητήριες δυνάμεις πίσω από τη μεσανατολική πολιτική της κυβέρνησής του. Τις ίδιες άλλωστε αρχές επικαλούνταν και προηγούμενες αμερικανικές κυβερνήσεις που στήριζαν τον «χασάπη της Βαγδάτης» όσο και το αναχρονιστικό σαουδαραβικό καθεστώς, σύμφωνα με τις επιταγές του αμερικανικού συμφέροντος. H διαφορά της κυβέρνησης Μπους από τις προηγούμενες δεν είναι οι φιλελεύθερες αρχές που επικαλείται, αλλά η αλαζονική στάση της έναντι παραδοσιακών συμμάχων και ο μονομερισμός που κυριαρχεί στις αποφάσεις της. Πρόκειται άραγε για σύμπτωση συντηρητικών δυνάμεων στην αμερικανική ηγεσία, ή μήπως η αλλαγή πλεύσης των Ρεπουμπλικανών προαναγγέλλει μια γενικότερη στροφή της κοινωνίας των ΗΠΑ; Βρισκόμαστε μήπως στο κατώφλι κοσμοϊστορικών αλλαγών: την αρχή της νέας αυτοκρατορίας, την pax Americana και την αποδόμηση των εθνών-κρατών;
Αν η παγκόσμια ειρήνη, την οποία έθεσε ως στόχο ο Αμερικανός πρόεδρος, αποτελέσει εγγύηση για την ασφάλεια της χώρας του, τι ρόλο θα παίξουν οι παλιοί και οι νεόκοποι σύμμαχοι των ΗΠΑ στο αναδυόμενο σύστημα; Θα μεταφέρουν άραγε οι ΗΠΑ (μαζί με τις βάσεις τους) και τη μόνιμη εύνοιά τους προς τους πρώην ανατολικοευρωπαίους; Αντιλαμβάνεται η κυβέρνηση Μπους το ασύμβατο ανάμεσα στο νέο αυτοκρατορικό της όραμα και τον φιλελευθερισμό που πρεσβεύει; O φιλελευθερισμός απαιτεί την ελεύθερη λήψη αποφάσεων από ισότιμους πολίτες ή την κοινωνία κυρίαρχων κρατών. Οι αποφάσεις αυτές δεν μπορεί παρά να είναι προϊόντα διαπραγματεύσεων και ανταλλαγής ιδεών. Οι μονομερείς αποφάσεις στη διεθνή πολιτική που επιβάλλονται από την ισχύ της υπερδύναμης και εις βάρος των διεθνών οργανισμών, αργά ή γρήγορα θα επηρεάσουν και το εσωτερικό φιλελεύθερο καθεστώς της ίδιας της Αμερικής. H δημοκρατική Ρώμη υπέκυψε στην αυτοκρατορία από τη δυναμική των δικών της κατακτήσεων.
Η πρόταση του Stanley Ηoffmanείναι σήμερα περισσότερο επίκαιρη παρά ποτέ. H προσπάθεια ωστόσο επαναφοράς των Αμερικανών στην οδό των πολυμερών αποφάσεων και της ανασυγκρότησης των διεθνών οργανισμών, βαρύνει πλέον την Ευρωπαϊκή Ενωση. Τα όπλα πειθούς που διαθέτει δεν είναι ευκαταφρόνητα και η ώρα που θα πρέπει να ασκήσει αυτήν την πειθώ πλησιάζει.
(1) O κ. Θάνος Βερέμης είναι καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος του Δ.Σ. στο Ελληνικό Ιδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ).