Αύριο, 14 Ιουλίου, συμπληρώνονται 214 χρόνια από την έκρηξη της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης. Τον περασμένο μήνα, που έβλεπα συγκεντρωμένους στη Χαλκιδική τους ηγέτες των 35 χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, έλεγα μέσα μου ότι όλοι αυτοί είναι παιδιά ή εγγόνια της, έστω και αν δεν το σκέφτονται ή ακόμα και αν δεν το θέλουν. Επειδή γεννήθηκαν όχι από την ελευθερία, αλλά από τη δυναμική της ελευθερίας που εξαπέλυσε εκείνη η έκρηξη, που από την άποψη της δημιουργίας, μόνο με το Big-Bang μπορεί να συγκριθεί.
Αν, λοιπόν, πρέπει να αναζητήσουμε κάποια κοινή καταγωγή των τόσο διαφορετικών χωρών που σήμερα συναποτελούν την Ευρωπαϊκή Ενωση, θα την βρούμε μόνο σ’ αυτήν τη μεγάλη έκρηξη. Είναι το DNA της Ευρώπης, όπου ενσωματώνονται το παρελθόν και το μέλλον, η προηγούμενη εξέλιξη και η μελλοντική διαμόρφωση, οι μορφές και οι αποκλίσεις από τις μορφές. Ακόμα και τα ανελεύθερα καθεστώτα, όπως ο φασισμός, ο ναζισμός και ο σταλινικός «σοσιαλισμός», είναι κατανοητά ως ακραία φαινόμενα της επαναστατικής λογικής, ως επαναστατικός δογματισμός, που ήδη από τους πρώτους μήνες του 1789 είχε κάνει την εμφάνισή του.
Στο σημερινό μικρό επετειακό αφιέρωμα, δεν θα αναφερθούμε στα γεγονότα και στη χρονική τους διαδρομή, επειδή λίγο-πολύ είναι γνωστά ή εύκολα πλέον τα βρίσκει κανείς σε βιβλία, σε εγκυκλοπαίδειες και στο Διαδίκτυο. Θα αναφερθούμε στην Επανάσταση ως ιστορικό μέγεθος, στο χαρακτήρα των γεγονότων και στις ιδεολογικές καταβολές της. Εκτός από βίαιη έκρηξη συμπυκνωμένων δυνάμεων σε μια μοναδική στιγμή της Ιστορίας, η Γαλλική Επανάσταση υπήρξε και μια μεγάλη έκρηξη ιδεών, ένα μεγάλο και ανεπανάληπτο πνευματικό γεγονός που, αποθεοποιώντας τη Φύση και την Ιστορία, έβαλε την κριτική σκέψη στο κέντρο της ελεύθερης και αυτόνομης δημιουργίας.
Το μέγεθος της Επανάστασης
Ηταν η πρώτη και η τελευταία Επανάσταση; Από μια άποψη ναι, γιατί εξαπέλυσε τη δυναμική τής ελευθερίας που εξακολουθεί και σήμερα να δρα, όπως το Σύμπαν εξακολουθεί να επεκτείνεται και μετά το Βig-Βang.
Και άλλα γεγονότα, πριν και μετά, χαρακτηρίζονται ως επαναστάσεις, αλλά κανένα δεν είχε αυτό το χαρακτηριστικό της δυναμικής συνέχειας. H Επανάσταση των δούλων π.χ. μια βίαιη εξέγερση καταπιεσμένων εναντίον καταπιεστών. Αλλά τίποτε περισσότερο από αυτό, δεν προμηνούσε τίποτε πέρα από αυτό. Αν υποθέσουμε ότι επικρατούσε ο Σπάρτακος ή δεν θα ήξερε τι να κάνει την εξέγερσή του και τη νίκη του ή, το πιθανότερο, θα μετέβαλε τους πρώην δυνάστες σε δούλους και τους δούλους σε δυνάστες, αφήνοντας τα πράγματα να συνεχίσουν τη διαδρομή τους με την ίδια μορφή, περίπου όπως τα γνωρίζουμε.
Στο πλαίσιο και στη λογική της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί επανάσταση, γιατί αμφισβήτησε ουσιαστικά και το πλαίσιο και τη λογική. Δεν πήρε, όμως, ποτέ τη μορφή της πολιτικής επανάστασης και δεν έθεσε ζήτημα εγκόσμιας εξουσίας. Με μεγάλη επιδεξιότητα, ήδη από την εποχή των ιδρυτών του, και παρά τους πολιτικούς διωγμούς αργότερα, κρατήθηκε αυστηρά στη σφαίρα της μεταφυσικής επανάστασης και τελικά ενσωματώθηκε από τους δυνάστες και διώκτες του και έγινε η θεωρία τους.
Η Επανάσταση των αποίκων της Βόρειας Αμερικής κατά της βρετανικής κυριαρχίας, η οποία προηγήθηκε περίπου κατά μία δεκαετία, στις ιδεολογικές της αφετηρίες ήταν η πιο κοντινή και κατά μία έννοια, το προοίμιο της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Ποτέ, όμως, δεν ξεπέρασε το μέγεθος της εξέγερσης των καταπιεζομένων αποίκων εναντίον του δυνάστη τους. Ολοκληρώθηκε με την επικράτησή της και έγινε… εθνική γιορτή.
Συζητήσεις και διχογνωμίες εξακολουθεί να προκαλεί η Επανάσταση των Μπολσεβίκων στη Ρωσία, το 1917. Πολλοί, κρίνοντας πρωθύστερα από την κατάρρευσή της, υποστηρίζουν ότι δεν ήταν καν επανάσταση, αλλά πραξικόπημα, με το οποίο μια μικρή και οργανωμένη μειοψηφία επέβαλε με τη βία και πρόσκαιρα την κυριαρχία της. Οτι ήταν ένα «λάθος της ιστορίας» με δεκάδες εκατομμύρια θυμάτων σε ολόκληρο τον κόσμο (ο αριθμός των θυμάτων ως ένδειξη συμμετοχής του πλήθους υπέρ ή κατά, θα μπορούσε να είναι γνώρισμα μιας γνήσιας επανάστασης).
Εν τούτοις, η σοβιετική Επανάσταση, τουλάχιστον τις τρεις πρώτες δεκαετίες μετά το 1917, ήταν εκείνη που περισσότερο έμοιαζε με τη Γαλλική Επανάσταση, τόσο στη δυναμική εξέλιξή της, όσο και στο πολύ μεγαλύτερο παγκόσμιο μέγεθος. Ιδιαίτερα, όταν, μετά τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το παγκόσμιο επαναστατικό μέτωπο εκτεινόταν από την καρδιά της Ευρώπης ώς τις ακτές του Ειρηνικού, έδειχνε ότι ακολουθεί τη ναπολεόντεια πορεία της Γαλλικής Επανάστασης, με την ίδια ορμή και βιαιότητα.
Ισως είναι πολύ νωρίς ακόμα για να κρίνουμε το αποτέλεσμα της σοβιετικής Επανάστασης. H κατάρρευση και η ακύρωση των συνθημάτων της δεν είναι τα μόνα κριτήρια. H Γαλλική Επανάσταση είχε καταρρεύσει, το 1815 (κατ’ άλλους πολύ πιο πριν) και στην Παλινόρθωση, τα φλογερά συνθήματά της προκαλούσαν σε άλλους χλευασμό και σε άλλους βαθιά μελαγχολία. Χρειάσθηκε να περάσουν πενήντα και πλέον χρόνια για να φανεί ότι έφερε στην Ευρώπη (και όχι μόνο) τον καινούργιο κόσμο. Που διόλου δεν ακολουθούσε το τρίπτυχο επαναστατικό σύνθημα «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη» (κάθε άλλο), αλλά ήταν κόσμος καινούργιος, δυναμικός και γνήσιο τέκνο της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης του 1789.
«Τι είναι η τρίτη τάξη»
Η Γαλλική Επανάσταση, όπως όλα τα μεγάλα γεγονότα, ούτε αποφασίσθηκε, ούτε σχεδιάσθηκε από κανέναν. Ως τη στιγμή της έκρηξης, πιθανότατα κανείς δεν την είχε σκεφθεί ή φαντασθεί.
Στην πραγματικότητα είχε προηγηθεί, όχι μόνο στη Γαλλία, μισός αιώνας και πλέον ιδεολογικής προετοιμασίας, όπου τα πάντα άρχισαν να ερευνώνται από την αρχή, τα φαινόμενα της Φύσης και της Ιστορίας, ώστε τίποτα πλέον να μη θεωρείται δεδομένο, χωρίς έρευνα και έλεγχο από την έμφυτη στον άνθρωπο λογική (έτσι, απλοϊκά, για να μη μπερδευτούμε με τα δεδομένα του Ορθού Λόγου αλλά και του δογματισμού που τον συνόδευσε). Αργότερα, ελέγχθη ότι «δεν γίνεται επανάσταση χωρίς επαναστατική θεωρία». Σχέδιο δεν φαίνεται να υπήρχε, αλλά η επαναστατική θεωρία ήταν ήδη διαμορφωμένη και διάχυτη στο πνεύμα και στην ψυχή των ανθρώπων, τη στιγμή της μεγάλης έκρηξης.
Εντούτοις ένα σχετικά σύντομο πολιτικό κείμενο, μια μπροσούρα μόλις 127 σελίδων, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί γενικό σχέδιο, επειδή τα γεγονότα των πρώτων ημερών κατά μεγάλο μέρος προμηνύονται εκεί. Εφερε τον τίτλο «Τι είναι η Τρίτη Τάξη», κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 1789, έξι ακριβώς μήνες πριν από την έκρηξη, και μέσα σε λίγες εβδομάδες πούλησε στο Παρίσι 30.000 αντίτυπα! Συγγραφέας του ήταν ένας κληρικός, 40 ετών, ο αββάς Σιές (έτσι αποδίδουν το όνομά του οι ελληνικές μεταφράσεις του περασμένου και προπερασμένου αιώνα). Ενας κληρικός που είχε σπουδάσει θεολογία, φιλοσοφία, μαθηματικά, ξένες γλώσσες και δεν ξέρω τι άλλο.
Είναι αμφίβολο αν στην ιστορία των βιβλίων υπάρχει άλλο παράδειγμα τόσο στενής συνάφειας ενός κειμένου με τα γεγονότα και ταυτόχρονα με τη σκέψη των άλλων για τα γεγονότα. Εβαζε σε τάξη και κατεύθυνση αυτό που εκείνες τις μέρες σκέφτονταν όλοι και, όταν ξέσπασε η Επανάσταση, τις πρώτες κρίσιμες μέρες, τουλάχιστον, οι επαναστάτες γνώριζαν ακριβώς τι πρέπει να κάνουν και αυτό έκαναν.
Η μπροσούρα κυκλοφόρησε δύο εβδομάδες πριν από τη «Συνέλευση των Προυχόντων» και αναφερόταν άμεσα στη «Συνέλευση των Τριών Τάξεων (Etats Generaux), την οποία είχε ήδη συγκαλέσει ο βασιλιάς Λουδοβίκος 16ος για τις 5 Μαΐου 1789. Στη Συνέλευση συμμετείχαν, με κατά τάξη ψήφο, οι ευγενείς, ο κλήρος και η «τρίτη τάξη». Οι ευγενείς και ο κλήρος ήταν οι δύο προνομιούχες τάξεις, συγκεκριμένες κατηγορίες με αποσαφηνισμένο ρόλο. Το ερώτημα αφορούσε την «τρίτη τάξη» ποια ήταν η υπόστασή της και ποιος ο ρόλος της.
Στο ερώτημα αυτό ο αββάς Σιές, για πρώτη φορά έδωσε σαφή και προκλητική απάντηση, αποσαφηνίζοντας ταυτόχρονα και τις ταξικές δυνάμεις, που έξι μήνες μετά, θα σηκώσουν το βάρος και την ευθύνη της Επανάστασης: H «τρίτη τάξη» δεν είναι «το υπόλοιπο του έθνους», είναι ολόκληρο το έθνος που καταδυναστεύεται από τις προνομιούχες τάξεις και αγωνίζεται για τη χειραφέτησή του και την ελευθερία του. O αββάς Σιές χωρίζει τις δραστηριότητες, τις απαραίτητες για την υπόσταση και την επιβίωση του έθνους σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τη γεωργία, τη βιοτεχνία, τη βιομηχανία, το εμπόριο και τα επαγγέλματα από τη μία πλευρά. Τον στρατό και τη διοίκηση από την άλλη. Στην «τρίτη τάξη» ανήκει αποκλειστικά το σύνολο της πρώτης κατηγορίας και το 90% της δεύτερης. Αν, έγραφε, αφαιρέσουμε από το έθνος τους καταπιεστές του, τους ευγενείς και τον κλήρο, αυτό που θα απομείνει δεν είναι κάτι λιγότερο, αλλά κάτι περισσότερο: στη θέση ενός καταπιεζόμενου έθνους, θα έχουμε ένα ελεύθερο και δημιουργικό έθνος. Αυτό ακριβώς συνέβη με την Επανάσταση.
Η «τρίτη τάξη», που αριθμητικά και λειτουργικά είναι ολόκληρο το έθνος, στο «εποικοδόμημα των νόμων και των θεσμών» (έλεγε ο αββάς Σιές πριν από τον Μαρξ) είναι ένα τίποτα και οφείλει να γίνει κάτι! Και για να γίνει κάτι όφειλε να διεκδικήσει ίσο αριθμό αντιπροσώπων με το άθροισμα των δύο άλλων «τάξεων» και ψηφοφορία κατά αντιπρόσωπο και όχι κατά τάξη.
Ηταν τα δύο άμεσα πολιτικά αιτήματα, σαφώς μετριοπαθή ή μετριοπαθέστερα από την ανάλυση των τάξεων, από την οποία θα περίμενε κανείς ότι θα ανέκυπτε το πραγματικά επαναστατικό αίτημα της πλήρους αποβολής από τη Συνέλευση των δύο προνομιούχων τάξεων. Πράγματι τα δύο αυτά μετριοπαθή αιτήματα ετέθησαν στη «Συνέλευση των Τριών Τάξεων», αμέσως μετά τη σύνοδό της στις 5 Μαΐου. Συχνά όμως η ακαμψία, ο εγωισμός και η κουφότητα των προνομιούχων οδηγούν μοιραία την εξέλιξη των γεγονότων από τη μετριοπάθεια στα άκρα. Αυτό ακριβώς συνέβη την 21η Ιουνίου 1789, 23 μέρες πριν από την έκρηξη, όταν οι αντιπρόσωποι της «τρίτης τάξης» ακολουθούμενοι από πλήθη, συνεδρίασαν ξεχωριστά στην Αίθουσα του Σφαιριστηρίου και αυτοανακηρύχθηκαν σε «Εθνοσυνέλευση» και με τον «Ορκο του Σφαιριστηρίου» δεσμεύτηκαν να μη χωρίσουν πριν ψηφίσουν το πρώτο Σύνταγμα της Γαλλικής Δημοκρατίας.
Ουσιαστικά εκείνη την ημέρα καταργήθηκε η βασιλεία, αφαιρέθηκαν τα προνόμια και αποβλήθηκαν οι προνομιούχες τάξεις. Τα γεγονότα που ακολούθησαν, τραγικά, αιματηρά και μοιραία (κατ’ άλλους έως την αναγόρευση του Βοναπάρτη σε αυτοκράτορα το 1804, και κατ’ άλλους έως τη Μάχη του Βατερλό το 1815), σημειώνουν την τρομακτική «επιτάχυνση της Ιστορίας» μετά τη Μεγάλη Εκρηξη, που δημιούργησε τον κόσμο, όπου και σήμερα ζούμε.