Πρόσφατα ασχοληθήκαμε και πάλι με τη Βαρβάκειο Σχολή και το Βαρβάκειο Ιδρυμα. Πρότυπο δημόσιο σχολείο ώς το 1982, από το οποίο αποφοίτησε μεγάλο μέρος της «ελίτ» που μας κυβερνάει ακόμη, πειραματικό δημόσιο σχολείο μετά, εξακολουθεί να προσφέρει σημαντικό εκπαιδευτικό έργο.
Συζητούμε καλοπροαίρετα ότι η μετατροπή των «προτύπων» σε «πειραματικά» επιβλήθηκε από την ανάγκη να καταπέσουν τα σύμβολα των διακρίσεων, τα οποία όμως δεν κατέπεσαν. Αντίθετα, έστρεψαν το ενδιαφέρον από τα δημόσια «πρότυπα» στα πανάκριβα ιδιωτικά σχολεία, διόγκωσαν τις διακρίσεις στην εκπαίδευση και έκαναν σαφέστερες τις ταξικές διακρίσεις. Το ίδιο ακριβώς συνέβη και στον τομέα της Υγείας. Τέλος, τα πρώην «πρότυπα» και νυν «πειραματικά» ουδέποτε λειτούργησαν ως δημόσια πειραματικά σχολεία.
Σε προηγούμενο σημείωμα αναφερθήκαμε στη Βαρβάκειο Σχολή, εξαιτίας πρόσφατης απόπειρας του Οργανισμού Σχολικών Κτιρίων (ΟΣΚ) να απαλλοτριώσει μεγάλο οικόπεδο του Βαρβακείου Ιδρύματος στην περιοχή Κυπριάδου, με τίμημα πολύ κατώτερο της εμπορικής του αξίας. H απαλλοτρίωση ματαιώθηκε με δικαστική απόφαση. Ακολούθησε απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου της Αθήνας, με την οποία «δεσμεύει» το εν λόγω οικόπεδο προς μελλοντική απαλλοτρίωση, παρακάμπτοντας τη δικαστική απόφαση! H «δέσμευση» και πιθανή απαλλοτρίωση στρέφονται ευθέως κατά δημοσίου σχολείου και κοινωφελούς ιδρύματος, κατά προέκταση εναντίον του «δημοσίου συμφέροντος». Κακεντρεχώς υπενθυμίζω ότι το προηγούμενο Δημοτικό Συμβούλιο, παρά τις διαμαρτυρίες δημοτών, αρνήθηκε να «δεσμεύσει» το οικόπεδο Θων, επειδή ίσως στρεφόταν κατά ιδιωτικών συμφερόντων.
Ο πρόεδρος του ΟΣΚ, ο κ. Μπαλτάς, υποσχέθηκε να μας στείλει τα στοιχεία του σχετικού φακέλου, αλλά δεν μας τα έστειλε. Ούτως ή άλλως, θα επανέλθουμε στο θέμα, γιατί συνδέεται με την ανάγκη να αποκτήσει η Βαρβάκειος Σχολή νέο, μεγαλύτερο και σύγχρονο οίκημα. Σήμερα, άλλος είναι ο λόγος της αναφοράς στη Βαρβάκειο Σχολή και στο Βαρβάκειο Ιδρυμα.
Τα όσα μέχρι τώρα γράψαμε, έτυχε να τα διαβάσει ο φίλτατος Κώστας Βαρβάκης, ο οποίος διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου. Οπως ο ίδιος μας είπε, πρόκειται μάλλον για τυχαία συνωνυμία και «δεν φαίνεται να έχει δεσμό καταγωγής από τον Ιωάννη Βαρβάκη», τον μεγάλο ευεργέτη. Αλλά έστω με αφορμή τη συνωνυμία ρώτησε, ερεύνησε και έμαθε ποιος υπήρξε ο Ιωάννης Βαρβάκης. Οσα θα σας παρουσιάσουμε σήμερα προέρχονται από διάλεξη που έδωσε ο Κώστας Βαρβάκης στη Χίο, τον περασμένο Μάιο.
Ηρωας περιπετειώδους μυθιστορήματος, αυτός ήταν ο Ιωάννης Βαρβάκης. Ναύτης, καραβοκύρης, έμπορος, δεινός πολεμιστής, τυχοδιώκτης, θερμός πατριώτης και επιχειρηματίας, από τους μεγαλύτερους της εποχής του στην Ευρώπη.
Γεννήθηκε στα Ψαρά περί το 1750. Το οικογενειακό του όνομα ήταν Ιωάννης Λεοντής του Ανδρέα. Τα μάτια του, όμως, έμοιαζαν με τα μάτια ενός είδους γερακιού που στα Ψαρά τα έλεγαν «βαρβάκι» και «βαρβάκια» και από μικρό του κόλλησαν το παρατσούκλι «βαρβάκι». Το παρατσούκλι του έμεινε και το δόξασε. Σε ηλικία 10 ετών έμαθε να πυροβολεί με πιστόλα, με τουφέκι και με το κανόνι του πλοίου.
Γιος καραβοκύρη με δικάταρτο ιστιοφόρο, άρχισε στα 10 του χρόνια να δουλεύει στο πλοίο ως «συνεταίρος» του πατέρα του. Μόλις στα 17 αγόρασε δική του «γαλιότα». Στα 23 πούλησε τη «γαλιότα», αγόρασε καινούργιο καράβι, το εξόπλισε πλήρως, το επάνδρωσε μόνο με εθελοντές και ξεκίνησε να συναντήσει τον ρωσικό στόλο του ναυάρχου Ορλόφ, νοτίως της Πελοποννήσου. Πολέμησε τους Οθωμανούς μαζί με τον ρωσικό στόλο και ήταν αυτός που με άλλους Ελληνες καπεταναίους, στις 24 Ιουνίου 1770, χρησιμοποιώντας πυρπολικά, πρόδρομοι του επίσης Ψαριανού Κωνσταντίνου Κανάρη, πυρπόλησαν τον οθωμανικό στόλο στον κόλπο του Τσεσμέ και τον κατέστρεψαν ολοσχερώς. Ηταν η πιο μεγάλη ήττα και καταστροφή μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου, το 1571.
Επωφελήθηκε από τη ρωσοτουρκική συνθήκη του Κιουρτσούκ-Καϊναρτζή (1774) και ύψωσε στο καράβι του τη ρωσική σημαία (αυτό το προνόμιο που εξασφάλισαν οι χριστιανοί του Αιγαίου στάθηκε αποφασιστικό για την εθνική αναγέννηση). Πήγε στην Οδησσό, από εκει με ποταμόπλοιο στο Κίεβο και από το Κίεβο, πεζοπορώντας επί μήνες, διέσχισε 4.000 χιλιόμετρα ώς την Πετρούπολη, όπου έφτασε εξαθλιωμένος τον χειμώνα του 1775-76. Είχε βάλει στο μυαλό του να παρουσιασθεί στην αυτοκράτειρα Αικατερίνη, η οποία μετά τη ναυμαχία του Τσεσμέ του είχε απονείμει τον Βαθμό του υπολοχαγού. Επειτα από πολλές δυσκολίες το κατόρθωσε! H Αικατερίνη, τον άκουσε, του χορήγησε 10.000 χρυσά ρούβλια, άδεια αλιείας στην Κασπία Θάλασσα και πλήρη φορολογική απαλλαγή.
Θα συντομεύσω αναγκαστικά την αφήγηση. H ζωή του Ιωάννη Βαρβάκη στο Αστραχάν και αργότερα στο Ταγκαρόγκ της Κασπίας είναι το δεύτερο μέρος του περιπετειώδους μυθιστορήματος. Εκεί, αν δεν ανακάλυψε το γνωστό σε όλον τον κόσμο σήμερα μαύρο χαβιάρι, οπωσδήποτε ανακάλυψε και οργάνωσε την εμπορία του χαβιαριού, στη Ρωσία και στον υπόλοιπο κόσμο. Στην επιχείρησή του εργάζονταν 3.000 ελεύθεροι μισθωτοί εργάτες. Δεν προσέλαβε δουλοπαροίκους παρ’ όλο που είχε το δικαίωμα. O μισθωτός εργάτης και όχι ο δουλοπάροικος ήταν τότε η καινοτόμος καπιταλιστική ιδέα.
Σχηματίσθηκε τεράστια περιουσία, μέρος της οποίας διέθεσε για τις ανάγκες του Αγώνα και πολλά για την εκπαίδευση των Ελλήνων στη Ρωσία και στην Ελλάδα. Κατέβηκε στην Πελοπόννησο το 1824 όπου έγινε δεκτός με μεγάλες τιμές. Απογοητευμένος από τις εμφύλιες διαμάχες των επαναστατημένων Ελλήνων φεύγει το 1825 για τη Ζάκυνθο όπου και πέθανε.
Θα κλείσω με το υπό ημερομηνία 2 Ιανουαρίου 1825 παράρτημα της διαθήκης του, με το οποίο αφήνει τα κεφάλαια για την ίδρυση και τη λειτουργία της Βαρβακείου Σχολής:
«Εις το όνομα του εν Τριάδι δοξαζομένου Θεού, του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, αμήν.
Εγώ ο υποφαινόμενος κάτοικος της πόλεως Ταγανρόν, σύμβουλος του κολλεγίου και ιππότης Ιωάννης Ανδρέου Βαρβάκης, σώας έχων τας φρένας, υγιά τον νουν και εντελή την μνήμην, αλλ’ αναλογιζόμενος τον θάνατον, άφευκτον όντα εις πάντας τους ανθρώπους και δυνάμενον να έλθη και απροσδοκήτως, θεωρώ νυν αναγκαίο να κάμω περί της ιδιοκτησίας μου, κινητής τε και ακινήτου και περί του χρηματικού μου κεφαλαίου κατά την ιδίαν εμαυτού προαίρεσιν τας εξής διατάξεις:
Επτακοσίας χιλιάδας ρούβλιανα μεταχειρισθώσιν εις καθίδρυσιν εν Ελλάδι, όπου κριθή κατάλληλον μετά της αδείας της εκεί κυβερνήσεως, λυκείου προς διηνεκή εκπαίδευσιν της νεολαίας, προς το οποίον εκ του ποσού τούτου να μεταχειρισθώσι προς επιτηδείων μεν τούτο οικοδομήν εκατόν χιλιάδας ρουβλίων, προς αγοράν δε βιβλίων και οργάνων, αναγκαίως εις εκπαίδευσιν, τεσσαράκοντα χιλιάδας, προς σχηματισμόν δε των αναγκαίων εις το κατάστημα τούτο επίπλων δέκα χιλιάδας ρουβλίων, τας δε υπολειπομένας πεντακοσίας πεντήκοντα χιλιάδας να καταθέσωσι διά παντός εν οιαδήποτε βασιλική τραπέζη κατ’ έγκρισίν των, και εκ των τόκων αυτών να συντηρώσι τους διδασκάλους και ό,τι άλλο απαιτείται εις το κατάστημα, εάν δε μετά ταύτα περισσεύη τι, να το μεταχειρίζωνται εις αγοράν βιβλίων, ώστε με τον καιρόν να σχηματισθή εν των λυκείω ιδία βιβλιοθήκη. Εάν δε το συλλεχθέν ποσόν είναι μεγαλύτερον, τότε τα περισσεύοντα να μεταχειρισθώσιν εις απολύτρωσιν αιχμαλώτων ελληνικών οικογενειών και εις βοήθεια πτωχών ελληνικών οικογενειών, κατ’ έγκρισιν αυτών των εκτελεστών και τελευταίον (…)».
Το κτίριο της Σχολής στην οδός Αθηνάς, όπου σήμερα η ομώνυμος αγορά περατώθηκε στο 1860, 90 χρόνια από τότε που ο εικοσάχρονος Βαρβάκης πυρπολούσε τον τουρκικό στόλο στον Κόλπο του Τσεσμέ.