Οι λεγόμενες θετικές ή διορθωτικές διακρίσεις (affirmative action) στην αμερικανική τριτοβάθμια εκπαίδευση, τις οποίες με τη σημαντική -και προβληθείσα διεθνώς- πρόσφατη απόφασή του το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ αρνήθηκε να καταργήσει, δεν εγείρουν μόνο νομικά ζητήματα ισονομίας. Είναι αλήθεια ότι το καθεστώς αυτό εμφανίζεται να αδικεί τον καλό λευκό φοιτητή, που δεν γίνεται δεκτός στο πανεπιστήμιο της επιλογής του, ενώ αντιθέτως εισάγεται ένας έγχρωμος ή και μια λευκή γυναίκα λόγω των ποσοστώσεων υπέρ «ειδικών κατηγοριών». Από την άλλη πλευρά βρίσκεται, όμως, ένα πολύ πυκνότερο πλέγμα ανισοτήτων το οποίο περιορίζει δραστικά τον αριθμό των προερχομένων από κοινωνικές «μειονότητες» που φθάνουν στις πόρτες των πανεπιστημίων. Η ανισότητα ευκαιριών στην αμερικανική τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι έκδηλη και μόνον από το κόστος των σπουδών…
Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, δημόσια και καθολική, δεν υπάρχουν οι αποκλεισμοί των διδάκτρων και των περιορισμένων θέσεων. Οι ανισότητες είναι, παρά ταύτα, σοβαρές και οι μορφές τους «ρευστότερες» και δυσχερέστερα ανορθώσιμες. Πρώτη από αυτές είναι η γεωγραφική «αρμοδιότητα» των σχολείων, που αντλούν μαθητές ανάλογα με τον τόπο κατοικίας τους, με αποτέλεσμα η μαθητική σύνθεση να αντανακλά τη «γεωγραφική» κοινωνική διαστρωμάτωση. Δεύτερη μορφή της ανισότητας είναι, βέβαια, η παρουσία του ιδιωτικού τομέα, χάρη στον οποίον οι δυνάμενοι να πληρώσουν γονείς αποφεύγουν το γεωγραφικώς προσδιορισμένο δημόσιο σχολείο και την ενδεχομένως «προβληματική» σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού του, στέλνοντας τα παιδιά τους σε ιδιωτικές σχολές. Και αυτό, σε αντίθεση με τα υψηλά πανεπιστημιακά δίδακτρα και το ατελές αντίβαρο της affirmative action, δεν αποτελεί αμερικανικό, αλλά διεθνές φαινόμενο.
Οι αποσπασματικές αυτές αναφορές δεν οφείλονται σε αιφνίδιο ενδιαφέρον για την αμερικανική εκπαίδευση, αλλά στις ενδείξεις των ελληνικών ανάλογων προβλημάτων. Η εξαγγελία του υπουργείου Παιδείας ότι θα επιχειρηθεί ο περιορισμός των αλλοδαπών μαθητών στα ελληνικά σχολεία στο 40% των μαθητών κάθε τάξης αντανακλά, πράγματι, την πρόσθετη πίεση που δέχεται η δημόσια εκπαίδευση από το αυξανόμενο πλήθος των αλλοδαπών μαθητών, που επιτείνει την τάση «φυγής» των Ελλήνων. Και αν στους γονείς και μαθητές η διάθεση φυγής συνδέεται και με κοινωνικούς ή και φυλετικούς παράγοντες (με ό,τι θα λέγαμε ρατσιστική νοοτροπία, που ακούγεται απεχθής, αλλά σε τέτοιου είδους επιλογές είναι δύσκολο να την απορρίψει κανείς κατηγορηματικά), δεν παύει να είναι αδιαμφισβήτητη η ποιοτική υποβάθμιση από τον όγκο των αλλοδαπών μαθητών σε αυτήν την -πρώιμη ακόμη- μεταναστευτική φάση: όχι γιατί είναι λιγότερο έξυπνοι ή επιμελείς, αλλά γιατί η οικογενειακή εκπαιδευτική βοήθεια που διαθέτουν είναι μηδενική, ενώ ενίοτε αντιμετωπίζουν και ευθεία εχθρική στάση της οικογένειας προς το σχολείο, που αποστερεί τη μεταναστευτική οικογένεια από πρόσθετα εργατικά χέρια. Η ελληνική δημογραφική αιμορραγία, που άδειασε τις αίθουσες των δημοσίων σχολείων μειώνοντας τους μαθητές ανά τμήμα σε σχέσεις πολύ καλύτερες των ιδιωτικών επιτείνει το πρόβλημα, καθώς η παρουσία αλλοδαπών εμφανίζεται πολύ υψηλή σε ποσοστά, ιδίως σε ορισμένες συνοικίες (για να θυμηθούμε και τη γεωγραφική διαστρωμάτωση που λέγαμε).
Η Ελλάδα βρίσκεται μπροστά στη διπλή πρόκληση αφενός να συγκρατήσει και να αναβαθμίσει την ποιότητα των δημοσίων σχολείων της για λόγους στοιχειώδους ισότητας ευκαιριών όλου του πληθυσμού, αφετέρου να εξεύρει πρόσθετες εγγυήσεις για τα παιδιά των μεταναστών, των οποίων η ενσωμάτωση και η κοινωνική άνοδος διέρχονται μέσα από την εκπαίδευση. Πρόκειται για ένα στοίχημα ποιότητας και κοινωνικής ευθύνης δύσκολο, όσο και κρίσιμο για το μέλλον. Ενα στοίχημα που αύριο, παρότι στα ελληνικά ΑΕΙ απουσιάζει ευτυχώς ο κοινωνικός φραγμός των διδάκτρων, ίσως χρειασθεί να φθάσει μέχρι και σε ελληνική affirmative actioγια τους μετανάστες.