Με το τέλος της ελληνικής προεδρίας έληξε μια περίοδος βαρείας ευθύνης που, ευτυχώς και δικαίως, η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη έκρινε θετικά. H επιτυχία αυτή ασφαλώς ανέδειξε τη χώρα εξωτερικά ως μια ώριμη ευρωπαϊκή δύναμη, προσηλωμένη εξίσου στη διεύρυνση και την εμβάθυνση των θεσμών της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Εσωτερικά ισχυροποίησε την πεποίθηση της πλειοψηφίας της ελληνικής κοινής γνώμης ότι πρώτιστο εθνικό συμφέρον είναι η ενδυνάμωση της ευρωπαϊκής ιδέας, αλλά κυρίως των ευρωπαϊκών θεσμών.
Οσο δυσάρεστη και να ήταν για πολλούς Ευρωπαίους η κίνηση από την ελληνική προεδρία μιας διαδικασίας επαναγεφύρωσης του χάσματος μεταξύ πολλών ευρωπαϊκών κρατών και των Ηνωμένων Πολιτειών, τα επιχειρήματα υπέρ του εγχειρήματος ήταν αδιάσειστα. Αφ’ ενός η Ευρωπαϊκή Ενωση δεν ήταν, σε αυτό το σημείο ενωμένη. Αφ’ ετέρου και ενωμένη να ήταν η όλη ιστορία των τελευταίων ετών έχει αποδείξει ότι είναι σημαντικό να διαθέτεις όχι μόνο ήπια δύναμη αλλά επίσης υπολογίσιμη ισχύ σκληρότερης μορφής. Κάτι που προς το παρόν λείπει από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Τέλος, όσο και δυσάρεστη να υπήρξε η πρόσφατη στάση της σημερινής αμερικανικής κυβέρνησης, δεν αποκλείεται η κατοχική εμπειρία στο Ιράκ να την οδηγήσει τελικά σε μια επανάκτηση της παλαιότερης και σοφότερης πολιτικής της ηγεμονικής συνεργασίας σε αντίθεση με εκείνη της ηγεμονικής μονοκρατορίας που υιοθετήθηκε πρόσφατα.
Κοινά συμφέροντα
Ομως, η εμπειρία του 2002 και 2003 παραμένει καθοριστική. Στην περίπτωση που οι ΗΠΑ δεν αλλάξουν γραμμή πλεύσης θα συνεχίσουν βέβαια να υπάρχουν κοινά συμφέροντα με την Ευρωπαϊκή Ενωση, συχνά δε και κοινές απόψεις επί συγκεκριμένων θεμάτων, αλλά θα έχει τεθεί πλέον εν αμφιβόλω κάτι μακροπρόθεσμα πολύ σημαντικότερο, δηλαδή οι κοινές αξίες των δύο πλευρών. Το χάσμα μεταξύ μιας θέσης που βλέπει τις εκάστοτε πολιτικές να διαμορφώνονται όχι μόνο από κοινά συμφέροντα αλλά από κοινές αρχές και μιας θέσης που τις βλέπει να διαμορφώνονται από μια και μόνο πρωτεύουσα ανάλογα με τις παροδικές της επιδιώξεις θα ήταν, αν συνέχιζε για μεγάλο διάστημα, λογικά αγεφύρωτο.
Γι’ αυτόν τον λόγο κύριο μέλημα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, και όχι μόνον αυτής, θα πρέπει να είναι η στήριξη και ενδυνάμωση των ευρωπαϊκών θεσμών και η σθεναρά άρνηση οποιασδήποτε μορφής «χαλάρωσης» ή «απομαδοποίησης» (disaggregation) που είναι ο δεδηλωμένος στόχος όσων πέραν του Ατλαντικού πρεσβεύουν τη σκληρότερη γραμμή.
Ηλθε, λοιπόν, μια στιγμή όπου απαιτείται μια ψύχραιμη επανεξέταση των ελληνικών θέσεων στα πιο σημαντικά εθνικά μας θέματα ακριβώς κάτω από το πρίσμα αυτής της νέας πραγματικότητας. H ελληνική εξωτερική πολιτική, από το 1995 και πέρα, επέλεξε να επιζητήσει τη λύση του Κυπριακού παράλληλα με την ένταξη της Λευκωσίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση και τη δρομολόγηση της ευρωπαϊκής προοπτικής της Αγκυρας. Από το 1999 άλλαξε και ο τρόπος εφαρμογής της πολιτικής αυτής. Αντί μιας συνεχούς αντιπαράθεσης με την Αγκυρα, η Αθήνα έδειξε τον εαυτόν της πλέον πρόθυμη να ενισχύσει την προοπτική της ένταξης της Τουρκίας και εναπόθετε το βάρος της απόφασης για το θέμα αυτό στους ώμους όλων των χωρών – μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Αρκετοί Ελληνες πιστεύουν ότι η πολιτική αυτή δεν έφερε μέχρι στιγμής ουσιαστικά αποτελέσματα, και ασφαλώς έχουν δίκαιο όσον αφορά την επίσημη τουρκική στάση στο Κυπριακό και το Αιγαίο. Δεν έχουν όμως δίκαιο όσον αφορά τη στάση μιας μεγάλης μερίδας σίγουρα της τουρκοκυπριακής αλλά και της τουρκικής κοινής γνώμης, όπως επίσης των Ευρωπαίων μας εταίρων, οι οποίοι επιμένουν αποτελεσματικά στη δημοκρατικοποίηση και φιλελευθεροποίηση του τουρκικού καθεστώτος, ενώ αποδέχονται την άμεση ένταξη της Κύπρου εφ’ όσον μια λογική λύση του προβλήματος δεν επιτυγχάνεται λόγω παραλόγων θέσεων της Αγκυρας και του Ραούφ Ντενκτάς.
Η σημερινή κυβέρνηση στην Αγκυρα ήδη προσαγάγει στην Εθνική Συνέλευση σειρά νομοσχεδίων με τα οποία επιχειρεί να διορθώσει τα κακώς κείμενα της εθνικής τους νομοθεσίας. Κατά κανόνα οι εσωτερικές αυτές αλλαγές στηρίζονται και από την επίσης φιλοευρωπαϊκή κοινοβουλευτική αντιπολίτευση, ώστε να είναι πράγματι δύσκολο για το βαθύ κράτος, έστω και συνεπικουρούμενο από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, να αντιδράσει με επιτυχία. Ετσι μπορούμε να ελπίζουμε ότι η Τουρκία θα γίνει σχετικά σύντομα μια νομοθετικά τουλάχιστον ευρωπαϊκή χώρα, που είναι ένας από τους στόχους της ευρωπαϊκής αλλά και της ελληνικής πολιτικής. Δεν λύνεται μόνο νομοθετικά όμως το πρόβλημα του εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας. Εξίσου σημαντικά είναι η ουσιαστική εφαρμογή των νόμων, όπως έχει τονιστεί πολλές φορές από μέλη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, και η αλλαγή στάσης σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, κυρίως το Κυπριακό και το Αιγαίο.
Οσον αφορά την εφαρμογή των νόμων οι εκτιμήσεις από την Τουρκία είναι αντικρουόμενες. Οι αισιόδοξοι βλέπουν μια ραγδαία εξέλιξη της τουρκικής κοινωνίας, όπου ακόμα και οι στρατιωτικοί θα δεχθούν, έστω με παζάρι, την υπαγωγή του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας στην πολιτική ηγεσία και συγκεκριμένα την τοποθέτηση ενός μη στρατιωτικού στη θέση του γραμματέως. Οι απαισιόδοξοι πιστεύουν ότι, αντίθετα, η απόσταση μεταξύ νόμου και πραγματικότητας θα διευρυνθεί διότι το βαθύ κράτος βλέπει τον εαυτό του απειλούμενο, αφ’ ενός από μια κυβέρνηση ισλαμογενή, αφ’ ετέρου, από τον μεσοπρόθεσμο κίνδυνο για τις νοτιοανατολικές επαρχίες ύστερα από την αμερικανική νίκη στο Ιράκ που επετεύχθη με μοναδικούς εσωτερικούς συμμάχους τους Ιρακινούς Κούρδους.
Για τη λογική ενός πολιτικού η έντονη πλέον ένταση μεταξύ Αγκυρας και Ουάσιγκτον θα ενίσχυε τα επιχειρήματα υπέρ της επιλογής μιας ευρωπαϊκής πορείας. Είναι αυτή όμως η λογική των γραφειοκρατών, δικαστικών και στρατιωτικών που στελεχώνουν το άμορφο, αλλά σαφώς υπαρκτό βαθύ κράτος; H δική τους λογική, λογική της εξουσίας, αποκρούει την εφαρμογή φιλελεύθερων μέτρων, όταν ο έλεγχος της εξουσίας κινδυνεύει. Ενα ομόσπονδο Ιράκ θα σημαίνει και κάποιες κουρδικές περιοχές με σεβαστό προϋπολογισμό και μάλιστα πετρελαιοτροφοδοτούμενο. Ως εκ τούτου δεν αποκλείεται η μελλοντική εξάσκηση πολιτιστικής τουλάχιστον επιρροής (π.χ. μέσω πανεπιστημίων, σχολείων, MME) στις κουρδόφωνες περιοχές της Τουρκίας.
Ασφαλώς, η σημερινή τουρκική ηγεσία έχει επίγνωση του ότι η ήδη τεράστια διαφορά σε εθνικό εισόδημα κατά κεφαλήν μεταξύ ορισμένων περιοχών της δυτικής Τουρκίας και σχεδόν όλης της ανατολικής, μια διαφορά της τάξης του 5 προς 1 (στην Ελλάδα η διαφοροποίηση μεταξύ των ευπορότερων και φτωχότερων περιοχών δεν πλησιάζει ούτε στο 2 προς 1) είναι απειλητική για τη συνοχή της χώρας. Μόνον μια συνεχής οικονομική άνοδος και μια εξίσου συνεχής στήριξη από την Ευρωπαϊκή Ενωση θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν την πικρία των οικονομικά παραμελημένων κατοίκων των περιοχών αυτών. Το επιχείρημα τούτο ενισχύει τη θέληση της κυβέρνησης να ανοίξουν το συντομότερο ενταξιακές συνομιλίες με την Ευρωπαϊκή Ενωση.
Σε αυτό το σημείο επίσης συγκλίνουν τα ευρωπαϊκά συμφέροντα της χώρας μας με εκείνα της σημερινής τουρκικής κυβέρνησης. Τα πράγματα είναι όμως σαφώς δυσκολότερα όσον αφορά τα ανοιχτά θέματα εξωτερικής πολιτικής, στα οποία πρέπει τώρα να στραφούμε.
Είναι γνωστά τα προβλήματα εξωτερικής πολιτικής που δυσχεραίνουν την πορεία της τουρκικής κυβέρνησης προς την Ευρωπαϊκή Ενωση. Για τη λύση όμως των προβλημάτων αυτών, σε αντίθεση με τα εσωτερικά, η τουρκική κυβέρνηση δεν θα αποκτήσει εύκολα την υποστήριξη της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης, η οποία μαζί με την εσωκομματική αντιπολίτευση και κυρίως το βαθύ κράτος μάλλον θα βρουν τη χρυσή ευκαιρία για να ασκήσουν αντιπολίτευση.
Υπάρχει όμως επίσης και ένας επικίνδυνος λόγος που πηγάζει από τον τρόπο που δημιουργήθηκε το τρίτο Σχέδιο Ανάν, στην ουσία δηλαδή κατά παραγγελία της τουρκικής κυβέρνησης, με στόχο να βοηθήσει την Αγκυρα να πείσει τον Ραούφ Ντενκτάς να συμφωνήσει σε μια λύση συμφέρουσα την Αγκυρα και τον ίδιο. Το ότι το εγχείρημα απέτυχε λόγω της στήριξης που έδωσαν ο πρόεδρος Σεζέρ και οι στρατιωικοί στον κ. Ντενκτάς, δεν αναιρεί καθόλου την πραγματικότητα ότι το τρίτο Σχέδιο, εκτός από κάποιες τεχνικές βελτιώσεις, έγινε για να βοηθήσει την τουρκική πλευρά. Ετσι εξηγείται η αναίρεση του καντονίου της Καρπασίας που προτάθηκε από το πρώτο και δεύτερο Σχέδιο Ανάν, παρά την αδυναμία της Αγκυρας να δώσει πειστικό λόγο στην απόρριψή του, η αύξηση του αριθμού των πολιτογραφημένων εποίκων, η αποδοχή του όρου «συστατικού κράτους» και ο προσδιορισμός του αριθμού της τουρκικής στρατιωτικής δύναμης πολύ πιο κοντά στις επιθυμίες της Αγκυρας παρά των Αθηνών.
Διαφοροποιήσεις
Μετά από αυτά δεν είναι παράλογο η Αγκυρα να αναλογίζεται ότι εάν τα Ηνωμένα Εθνη, συνεπικουρούμενα από τις ΗΠΑ και τη Βρετανία, ήταν διατεθειμένα να βοηθήσουν την Αγκυρα το 2002/2003, γιατί όχι και το 2003/2004; Γιατί οι ΗΠΑ να μη δράξουν την ευκαιρία να αποδείξουν σε ένα θέμα ανεξάρτητο από το Ιράκ, το γνήσιο της φιλίας των προς την Αγκυρα; Γιατι η Βρετανία, που είναι παραδοσιακά ταγμένη υπέρ της μεγαλύτερης δυνατής διαφοροποίησης μέσα στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ενωσης, να μη βοηθήσει και πάλι ώστε ακριβώς τέτοιου είδους διαφοροποιήσεις, οι οποίες καταργούν στοιχεία του ευρωπαϊκού κεκτημένου, να είναι πλέον κατοχυρωμένες με διεθνείς συνθήκες και μάλιστα κάτω από την αιγίδα του ΟΗΕ;
Ασφαλώς, προς το παρόν η Αγκυρα επιζητεί το ακατόρθωτο, δηλαδή την αποδοχή της θέσης του Ραούφ Ντενκτάς για δύο κυριαρχίες. Τούτο θα ισοδυναμούσε με επίσημη αποδοχή μιας ήττας των μόνιμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας από την Αγκυρα και τον κ. Ντενκτάς, πράγμα αδιανόητο. Διακαής πρέπει όμως να είναι η επιθυμία της τουρκικής κυβέρνησης είτε ο ίδιος ο κ. Ντενκτάς σε νέες διαπραγματεύσεις το φθινόπωρο, εν όψει των τουρκοκυπριακών εκλογών τον Δεκέμβριο, είτε η τουρκοκυπριακή διοίκηση που θα προέκυπτε από τέτοιες εκλογές, να ελευθερώσουν την Αγκυρα από το βάρος του δόγματος των δύο κυριαρχιών ώστε να δεχθεί το τρίτο Σχέδιο Ανάν περίπου ως έχει.
Αύριο το B΄ Μέρος
(1) O κ. Κώστας Καρράς είναι ιδρυτής και μέλος της Επιτροπής «Φίλοι της Κύπρου», στο Λονδίνο, από το 1974.