Σε έναν χρόνο περίπου από σήμερα, οι 25 χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης, υπό την προεδρία της Ολλανδίας, θα κληθούν να λάβουν μια πολύ λεπτή και δύσκολη απόφαση, σχετικά με τις μελλοντικές σχέσεις Τουρκίας και E.E. Τα υπουργεία Εξωτερικών των άμεσα ή και έμμεσα, ενδιαφερομένων προετοιμάζουν ήδη συστηματικά το έδαφος για την κρίσιμη συνάντηση του Δεκεμβρίου 2004, όταν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο θα πρέπει να αποφασίσει αν η Τουρκία πληροί τις προϋποθέσεις για ένταξη, και εφόσον η απάντηση είναι καταφατική (έστω και με κάποιες επιφυλάξεις), πότε και με ποιους όρους θα αρχίσουν οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις. Γνωρίζουν βεβαίως όλοι ότι η χρονική απόσταση ανάμεσα στην ημερομηνία έναρξης των διαπραγματεύσεων και την πλήρη ένταξη μπορεί να είναι μακρά – και πιθανότατα θα είναι στην περίπτωση της Τουρκίας. Από τη στιγμή όμως που ανοίγει επίσημα ο δρόμος, με όλες τις σχετικές τελετές και φανφάρες, η επιστροφή γίνεται πολύ δύσκολη.
Ας δούμε πολύ συνοπτικά με τι είδους εφόδια και προσδοκίες ξεκινούν τα κυρίως ενδιαφερόμενα μέρη. H σημερινή κυβέρνηση της Τουρκίας έχει αναλάβει ένα πολύ δύσκολο μεταρρυθμιστικό έργο, που θίγει καίρια πολλά και ευαίσθητα σημεία του κεμαλικού κράτους. Αποτελεί πράγματι σοβαρή προσπάθεια για τον περαιτέρω εκδημοκρατισμό (και εξευρωπαϊσμό) της Τουρκίας. Φαίνεται ίσως περίεργη σε πολλούς η προσπάθεια αυτή, εφόσον προέρχεται από ανθρώπους με ισλαμικές καταβολές, οι οποίοι όμως προτιμούν να αυτοαποκαλούνται συντηρητικοί δημοκράτες. Ωστόσο, δείχνει πολύ πιο γνήσια από ανάλογες προσπάθειες στο πρόσφατο παρελθόν. Και γιατί όχι; Δεν χρειάζεται ο κ. Ερντογάν και το κόμμα του, πολύ περισσότερο από την παλιά κάστα των Τούρκων πολιτικών, μια πραγματική δημοκρατία ενταγμένη σε ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο για τη δική τους πολιτική (και προσωπική) επιβίωση; Εχοντας γνωρίσει τις τουρκικές φυλακές από μέσα, ο σημερινός πρωθυπουργός της γειτονικής χώρας αντιλαμβάνεται με τρόπο πολύ πιο άμεσο τη σημασία που έχει η σωστή λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών.
Το κυβερνών κόμμα του κ. Ερντογάν είναι κόμμα μεταρρυθμιστικό ως προς τις δομές του κράτους και την οικονομία, παρά τον συντηρητικό του χαρακτήρα σε θέματα θρησκείας και οικογένειας. Εχει σίγουρα τις δικές του εσωτερικές αντιφάσεις, αλλά και τις προσδοκίες των ψηφοφόρων του που οφείλει να λάβει υπόψη. Χρησιμοποιεί συνειδητά την Ευρωπαϊκή Ενωση ως καταλύτη και πολιορκητικό κριό για να προωθήσει δύσκολες εσωτερικές μεταρρυθμίσεις και να κάμψει έτσι τις έντονες αντιστάσεις του κεμαλικού κατεστημένου και του λεγόμενου «βαθέος κράτους». Το στοίχημα είναι μεγάλο για τον κ. Ερντογάν και το κόμμα του. Και το ενδιαφέρον είναι ότι στην προσπάθεια να κερδίσει αυτό το στοίχημα, στηρίζεται πλέον όχι μόνον στις ψήφους των φτωχών της Ανατολίας, αλλά ολοένα και περισσότερο, και στους μεγαλοβιομήχανους της Κωνσταντινούπολης και των παραλιακών περιοχών της Μικράς Ασίας, που βλέπουν σε αυτόν τη μεγαλύτερη ελπίδα για τη μελλοντική ενσωμάτωση της Τουρκίας στον ευρωπαϊκό κορμό. Ποιος θα το περίμενε;
Σίγουρα δεν υπάρχει μια και μόνη εικόνα της Τουρκίας στις διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες (και επαρχίες). Ολοι θέλουν την πολιτική και οικονομική σταθεροποίηση μιας χώρας, μεγάλης σε έκταση και πληθυσμό και με σημαντική στρατηγική θέση στα σύνορα Ευρώπης και Ασίας. Ολοι θέλουν, επίσης, μια Τουρκία σύμμαχο της Ευρώπης και δημοκρατική. Μέχρις εδώ, συμφωνούν όλοι (ή σχεδόν όλοι). Από τη στιγμή, όμως, που τίθεται θέμα ένταξης της Τουρκίας στην E.E., τα πράγματα μπερδεύονται. Μερικοί (κυρίως χριστιανοδημοκράτες) δεν θέλουν λόγω θρησκείας και πολιτισμικών διαφορών, άλλοι διότι δεν πιστεύουν ότι μπορεί να λειτουργήσει μια πραγματική δημοκρατία στην Τουρκία στο ορατό μέλλον (η εφαρμογή των νόμων θέλει πολύ χρόνο για να εμπεδωθεί από θεσμούς και πολίτες), και άλλοι, τέλος, διότι φοβούνται τις οικονομικές και κυρίως πολιτικές συνέπειες που μπορεί να έχει μια ένταξη της Τουρκίας (μεγάλης, φτωχής και με αμφιβόλου γνησιότητας δημοκρατικές περγαμηνές) στην πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Να προσθέσουμε ότι η υποψηφιότητα της Τουρκίας δεν γίνεται ασμένως δεκτή ούτε από τους Ευρωπαίους πολίτες – έτσι τουλάχιστον δείχνουν οι διάφορες δημοσκοπήσεις. H Τουρκία φαίνεται πολύ διαφορετική στα μάτια τους και πολλοί φοβούνται την έλευση νέων μεταναστών από μια χώρα σχετικά φτωχή και με πολλούς άνεργους νέους.
Πώς συμβιβάζονται τα παραπάνω; Πολύ δύσκολα. Γι’ αυτό μερικοί εύχονται ενδόμυχα να καθυστερήσει ο εκδημοκρατισμός της Τουρκίας (ή και να μη βρεθεί λύση στο Κυπριακό), άλλοι ψάχνουν για ενδιάμεσα σχήματα που δύσκολα όμως μπορούν να γίνουν αποδεκτά από τους Τούρκους, και άλλοι προσπαθούν να περάσουν το μπαλάκι (και τη δύσκολη επιλογή) στους επόμενους. Μόνο μια μικρή μειοψηφία αρχίζει να σκέφτεται σοβαρά πως μια διαφορετική Τουρκία (από αυτήν που γνωρίσαμε μέχρι σήμερα) θα μπορούσε να ενταχθεί στο μέλλον σε μια διαφορετική, αλλά ισχυρή Ευρώπη και πως θα μπορούσαμε να προετοιμάσουμε το έδαφος για έναν πετυχημένο γάμο. H προετοιμασία θα είναι σίγουρα μακρόχρονη.
Και εμείς εδώ; Υπέρμαχοι της τουρκικής υποψηφιότητας -προτιμάμε μια ευρωπαϊκή και δημοκρατική Τουρκία- στερώντας έτσι πολλούς από τους Ευρωπαίους εταίρους μας το φύλλο συκής που πολύ θα ήθελαν να έχουν, τονίζουμε τις πολιτικές προϋποθέσεις για την προώθηση της υποψηφιότητας αυτής, στις οποίες οπωσδήποτε περιλαμβάνεται και η λύση του Κυπριακού στη βάση του σχεδίου Ανάν. Και έτσι πάψαμε να είμαστε μόνοι. Στο τέλος, η όποια απόφαση παρθεί δεν μπορεί παρά να είναι απόφαση συλλογική.
(1) O Λουκάς Τσούκαλης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ).