H Ελλάδα άλλαξε πολύ τα τελευταία χρόνια, και συνήθως προς το καλύτερο. Αυτό που βλέπουν οι ξένοι απέξω είναι η εικόνα μιας Ελλάδας με οικονομική σταθερότητα, υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, νέες υποδομές, καθώς και μια αξιοπρόσεκτη παρουσία στις ευρωπαϊκές και διεθνείς διαπραγματεύσεις που συνδυάζεται με έναν σταθεροποιητικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή. Με άλλα λόγια, μια σοβαρή χώρα μεσαίου μεγέθους, η οποία έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο τόσο στο πολιτικό όσο και στο οικονομικό πεδίο.
Βεβαίως, για όσους η γνώση της Ελλάδας δεν περιορίζεται στους βασικούς μακροοικονομικούς δείκτες, σε επαφές με έναν μικρό αριθμό ανώτατων κυβερνητικών στελεχών ή ακόμη και σε βιαστικές επισκέψεις που περνούν από το νέο αεροδρόμιο της Αθήνας και την Αττική Οδό, η εικόνα γίνεται πολύ πιο σύνθετη. Για παράδειγμα, οι ευρωκράτες που παρακολουθούν στενά τα ελληνικά πράγματα και έχουν τακτικές δοσοληψίες με ελληνικές υπηρεσίες δεν μπορεί παρά να έχουν διαπιστώσει ιδίοις όμμασι τη βαθύτατη ανεπάρκεια της κρατικής μας μηχανής με ελάχιστες εξαιρέσεις. Θα έχουν διαπιστώσει επίσης μια ευρύτατα διαδεδομένη διαφθορά, σοβαρά διαρθρωτικά προβλήματα, αλλά και ελλείμματα δημοκρατίας. Οσο ο φακός μεγεθύνεται, η εικόνα χαλάει.
Δεν έχω την παραμικρή πρόθεση να υποτιμήσω τη σημαντική πρόοδο που συντελέστηκε τα τελευταία χρόνια, κυρίως στον χώρο της μακροοικονομίας και της εξωτερικής πολιτικής. H πρόοδος όμως σίγουρα δεν είναι καθολική. Πέρα από την παραδοσιακή αγιογραφία των εκάστοτε κατόχων ή επίδοξων κατόχων της εξουσίας (που δεν είναι ίσως άσχετη με τις βυζαντινές μας παραδόσεις ή την κληρονομιά που μας άφησαν μερικοί αιώνες σουλτανικής διοίκησης), πέρα και από τη στείρα αντιπολίτευση που λειτουργεί στη λογική του μαύρου ή του άσπρου, χρήσιμο θα ήταν να προσπαθήσουμε να βγάλουμε μερικά συμπεράσματα από την ομολογουμένως σύνθετη εμπειρία του λεγόμενου εκσυγχρονιστικού πειράματος των τελευταίων χρόνων. Χρήσιμα συμπεράσματα, τουλάχιστον για όσους επιθυμούν ειλικρινά να προχωρήσει η χώρα στον δρόμο των μεταρρυθμίσεων, με στόχο μια βαθύτερη δημοκρατία, περισσότερο ανταγωνιστική οικονομία και αποτελεσματικότερη κοινωνική πολιτική.
Ενα πρώτο συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι η συμμετοχή μας στην E.E. λειτούργησε συχνά ως καταλύτης για εσωτερικές αλλαγές, βοηθώντας να καμφθούν οι όποιες εσωτερικές αντιστάσεις που συνηθέστατα συνδέονται με την προστασία συγκεκριμένων συμφερόντων. Με άλλα λόγια, όπου το λεγόμενο κοινοτικό κεκτημένο είναι ισχυρό και ξεκάθαρο, η επιτυχία των εσωτερικών μεταρρυθμίσεων ενισχύεται σημαντικά. Ας συγκρίνουμε, για παράδειγμα, την επιτυχία της ένταξης στην ONE με τα πολύ μικρά βήματα προόδου στο Ασφαλιστικό. Καλώς ή κακώς, ο εκσυγχρονισμός δεν μπορεί να είναι μόνον εισαγόμενος.
Ενα δεύτερο συμπέρασμα που προκύπτει από την εμπειρία των τελευταίων χρόνων είναι ότι οι αλλαγές πετυχαίνουν πολύ πιο εύκολα όταν ο χώρος στον οποίο εφαρμόζονται ελέγχεται σε μεγάλο βαθμό από τις αποφάσεις ολίγων. Το καλύτερο παράδειγμα αποτελεί η στροφή που συντελέστηκε με επιτυχία, κατά τη γνώμη μου, στην εξωτερική μας πολιτική, στροφή που συνέβαλε αποφασιστικά στην ένταξη της Κύπρου στην E.E., στην ενίσχυση της αξιοπιστίας της Ελλάδας στον διεθνή χώρο και τη βελτίωση του κλίματος στις διμερείς σχέσεις με την Τουρκία, μολονότι δεν υπάρχουν ακόμα απτά αποτελέσματα ως προς την επίλυση των ελληνοτουρκικών διαφορών (είμαστε άραγε έτοιμοι εμείς;). H εξωτερική πολιτική αποτελεί στην πράξη υπόθεση των ολίγων, αν και βεβαίως η άσκηση της εξωτερικής πολιτικής δεν μπορεί να βρίσκεται σε αναντιστοιχία για μεγάλο διάστημα με τις ευαισθησίες και προτιμήσεις της κοινής γνώμης.
Αντίθετα, στον χώρο της παιδείας ή της υγείας, για παράδειγμα, η επιτυχία της όποιας πολιτικής, ακόμη περισσότερο μιας μεταρρυθμιστικής προσπάθειας που έρχεται σε σύγκρουση με παραδοσιακές αντιλήψεις και συμφέροντα, εξαρτάται άμεσα από την κινητοποίηση και ενεργό συμμετοχή των πολλών, πόσω μάλλον σε ένα κράτος που θυμίζει γίγαντα με πήλινα πόδια και σε μια κοινωνία με πολλά και διάσπαρτα συμφέροντα που μάχονται για τη διατήρηση των κεκτημένων.
Ενα τρίτο συμπέρασμα είναι ότι η μεταρρυθμιστική προσπάθεια δύσκολα πετυχαίνει όταν έχει να αντιμετωπίσει μια βαθύτατα ριζωμένη κομματοκρατία που αρνείται ελέγχους και αντίβαρα στην εξουσία που ασκεί, θυσιάζοντας στον βωμό του πελατειακού κράτους και σίγουρα όχι της αξιοκρατίας, ακόμη περισσότερο μάλιστα όταν την προσπάθεια αυτή στηρίζουν, υποτίθεται, πολιτικά στελέχη εγνωσμένης ανεπάρκειας ή φαυλότητας.
Μπορούμε να συγκρίνουμε τη σημαντική επιτυχία ενός νέου θεσμού, του Συνηγόρου του Πολίτη, με τις τεράστιες δυσκολίες που αντιμετώπισε το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης για να φέρει την αποστολή του σε πέρας. Στην περίπτωση του πρώτου, ο οποίος δεν έχει κυρωτικές εξουσίες, έγινε πολύ σωστή επιλογή σε πρόσωπα τα οποία χρειάστηκε να στηριχθούν επανειλημμένα από τον ίδιο τον πρωθυπουργό. Με το ΕΣΡ, τα συμφέροντα που διακυβεύονται είναι πολύ πιο μεγάλα και ισχυρά. Ποιοι πολιτικοί είναι στην πράξη διατεθειμένοι να στηρίξουν μια πραγματικά ανεξάρτητη αρχή που θα μπορεί να ασκήσει ουσιαστικό έλεγχο στον χώρο των μέσων μαζικής ενημέρωσης;
Για να πετύχουν οι όποιες μεταρρυθμίσεις χρειάζονται επεξεργασμένο σχέδιο, ανθρώπους ικανούς και με γνώση, καθώς και πολιτική στήριξη. Οταν λείπει έστω και ένα από τα τρία αυτά στοιχεία δεν δένει το γλυκό. Σε αρκετές περιπτώσεις, δόθηκε η εντύπωση ότι έλειπαν και τα τρία. Και μετά απορούν μερικοί γιατί δεν προχωρούν οι όποιες μεταρρυθμίσεις.
Μένουν πάρα πολλά να γίνουν ακόμη για να μη βρεθεί ξανά η χώρα στο περιθώριο σε μια εποχή που ο γύρω κόσμος αλλάζει με τρομερή ταχύτητα. Διαθέτει η πολιτική ηγεσία της χώρας την ευθυκρισία και το θάρρος να διδαχθεί από την εμπειρία των τελευταίων χρόνων;
(1) O κ. Λουκάς Τσούκαλης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ).