Τα ταπεινά σπίτια και τα διακοσμημένα φρούρια στις παρυφές της Σαχάρας στο Νότιο Μαρόκο είναι φτιαγμένα από λάσπη και άχυρο και είναι ευάλωτα στις βροχές και τους χειμάρρους. Οι τεχνίτες που τα συντηρούσαν παλεύοντας με τον χρόνο και τη φθορά, νικήθηκαν από τους δορυφορικούς δίσκους που έφεραν μέσα στο σκοτεινό τους κατάλυμα την έλξη των αστικών κέντρων. H επιμονή της ιστορίας και η εφήμερη ανθρώπινη μοίρα είναι τα έκδηλα στοιχεία του εξωτισμού που οι Δυτικοί ταξιδιώτες αναζητούν στην Ανατολή. Αυτό που βρίσκουν είναι το παγωμένο παρελθόν και η εγκαρτέρηση μιας κοινωνίας που απομακρύνεται μάλλον παρά πλησιάζει τα δυτικά πρότυπα των μεταρρυθμιστών της.
Σε άλλους αιώνες, που αντικειμενικοί παράγοντες ευνοούσαν τον πολιτισμό του Ισλάμ, Αραβες και Βερβερίνοι έφτασαν στην Ιβηρική Ευρώπη ως κατακτητές. Σήμερα έρχονται ως οικονομικοί πρόσφυγες και λαθρομετανάστες. Το ίδιο περίπου ισχύει και για τα άλλα σύνορα της E.E., με τη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια, την Ουκρανία και τη Λευκορωσία. Είναι μήπως το ευρωπαϊκό οικοδόμημα φτιαγμένο από εφήμερα υλικά που θα υποχωρήσουν σαν τους πλίνθινους πύργους από τη διάβρωση των μεταναστευτικών ρευμάτων; H πρόσφατη αποτυχία των μελών (και των υποψηφίων μελών) της κοινότητας να συμφωνήσουν σε ένα σύνταγμα που θα καθιστούσε το οικοδόμημα της E.E. όχι μόνο ανθεκτικότερο στον χρόνο, αλλά και μέσο ενσωμάτωσης των μεταναστών στους κανόνες ενός ενιαίου φορέα, θέτει τους Ευρωπαίους ενώπιον διλήμματος: της επιλογής ανάμεσα στη διάκριση των δύο ταχυτήτων και τη διάσπαση που προκαλούν οι εθνικές προτεραιότητες.
Η E.E. των «25» θα είναι ασφαλώς διαφορετικό μόρφωμα από τον προκάτοχό της. Οι υποψήφιες χώρες – μέλη απομακρύνονται από τον σημερινό κοινοτικό μέσο όρο και το ταμείο σύγκλισης θα εξυπηρετεί πολλαπλάσιο αριθμό αποδεκτών. Οι πρώην ανατολικοί, εταίροι του σοβιετικού μπλοκ, στρέφονται τώρα προς τις ΗΠΑ δημιουργώντας νέα διχογνωμία ανάμεσα στην «παλιά» και τη «νέα» (κατά τον ορισμό του Αμερικανού υπουργού Εθνικής Αμυνας) Ευρώπη. Είναι πιθανόν ότι η αταβιστική προσκόλληση των κρατών αυτών στους ισχυρούς, θα αναθεωρηθεί όταν αντιληφθούν ότι η στρατιωτική ισχύς της υπερδύναμης είναι λιγότερο χρήσιμη σήμερα από την οικονομική συμπαράσταση της E.E. Αν μάλιστα η συμμετοχή τους στις δυνάμεις κατοχής του Ιράκ αποδειχτεί δαπανηρή σε αίμα, ο φιλοαμερικανισμός των χωρών Βίζεγκραντ μπορεί να εξατμιστεί. H συνεισφορά ωστόσο της Πολωνίας στο ναυάγιο του ευρωπαϊκού Συντάγματος αποτελεί προανάκρουσμα μελλοντικών παραφωνιών στην ευρωπαϊκή χορωδία.
Καθώς πλησιάζει η ώρα της κοινοτικής διεύρυνσης, το ζήτημα των νέων συνόρων με τους εκτός των τειχών αποκτά προτεραιότητα. Στα θαλάσσια σύνορα της E.E. με τη Βόρειο Αφρική και τη Μέση Ανατολή δεν βρέθηκε αποτελεσματικός τρόπος ελέγχου της λαθρομετανάστευσης. H διαδικασία της Βαρκελώνης και οι πρωτοβουλίες στη Μέση Ανατολή δεν μείωσαν τους Αφρικανούς και Ασιάτες μετανάστες στην Ευρώπη. H δυνατότητα ελέγχου των χερσαίων συνόρων της E.E. παρουσιάζει καλύτερες προοπτικές. Στα Βαλκάνια η είσοδος της Σλοβενίας, και μελλοντικά της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας, περιορίζει τους εκτός της E.E. στα δυτικά Βαλκάνια (Κροατία, Βοσνία, Σερβία-Μαυροβούνιο, ΠΓΔΜ και Αλβανία). Εργο της E.E. είναι να αντιμετωπίσει τα δίκτυα της εγκληματικής παραοικονομίας ώστε να επαναφέρει σταδιακά τις χώρες αυτές στην ομαλότητα.
Στην ανατολική Ευρώπη (Ουκρανία και Λευκορωσία) υπάρχει η ελπίδα ότι η ανάπτυξη Πολωνίας, Τσεχίας, Σλοβακίας και Ουγγαρίας θα καταστήσει τους νέους γείτονες της E.E. οικονομική ζώνη των χωρών του Βίζεγκραντ. H αφύπνιση από την υποανάπτυξη και εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις μπορούν να καταστήσουν και τις χώρες αυτές υποψήφια μέλη σε κάποιο απώτερο μέλλον.
Η E.E. διαθέτει, έστω και χωρίς ενιαίο σύνταγμα, σημαντικά μέσα για τη βελτίωση των σχέσεων με τους χερσαίους τουλάχιστον γείτονές της. Εμπορικές συμφωνίες που θα καταργήσουν τους δασμούς σε προϊόντα εισαγόμενα από την ανατολική και νοτιοανατολική Ευρώπη, καθώς και οικονομική βοήθεια και αναπτυξιακά προγράμματα για τις χώρες αυτές, είναι μερικά από τα όπλα που θα χρησιμοποιήσει η E.E. για να ελέγξει τα ανατολικά και νοτιοανατολικά της σύνορα. Στη Βόρειο Αφρική η συνταγή είναι η εντόπια ανάπτυξη και στη Μέση Ανατολή η ειρήνευση.
Αλλά ακόμα και αν η E.E. καταφέρει να ελέγξει την εισροή των λαθρομεταναστών στην επικράτειά της, το πρόβλημα της δημογραφικής στασιμότητας των μελών της θα δημιουργεί μόνιμη ανάγκη ανανέωσης του ευρωπαϊκού πληθυσμού. H ελεγχόμενη είσοδος νεανικού δυναμικού σκοπό έχει τη σταδιακή ενσωμάτωσή του στις βασικές αξίες του δυτικού τρόπου ζωής, ώστε το ευρωπαϊκό οικοδόμημα να μην καταρρεύσει σαν τους πλίνθινους πύργους τις παρυφές της ερήμου.
(1) O κ. Θ. Βερέμης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος του Δ.Σ. στο Ελληνικό Ιδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ).