Καπνίζω λίγο και σπάνια, οπότε είμαι κατά περίπτωση καπνίστρια ή μη καπνίστρια. Ξέρω ότι μια τέτοια δήλωση μπορεί να επισύρει την μήνιν καπνιστών και μη καπνιστών, επειδή και οι δύο κατηγορίες θεωρούνται απόλυτες και μαχητικές ως μειοψηφίες και ως πλειοψηφίες. Μπροστά σ’ ένα πίνακα του Βαν Γκογκ σκέφτηκα ξανά την τραγική ειρωνεία του δυσεπίλυτου αυτού θέματος. O πίνακας, ένας από τους πλέον άγνωστους, αναπαριστά ένα σκελετό που καπνίζει και -παρότι οι επιτροπές υγείας θα μπορούσαν να δουν στην αναπαράσταση μιας πρώτης τάξεως εικαστική λύση για τα κηδειόσημα των πακέτων- ο Βαν Γκογκ ήθελε να πει με τον τρόπο του πως η ζωή συνεχίζεται. Κάπνιζε πίπα μανιωδώς και πίστευε στις έξεις.
Ωστόσο, το ιαπωνικής σύλληψης μουσείο του στο Αμστερνταμ είναι εντελώς άκαπνο και αντενδείκνυται στους μανιώδεις του καπνού: αν μπεις, δύσκολα βγαίνεις. H τραγική ειρωνεία είναι ότι έργα που ζωγραφίστηκαν κάτω από αιθάλη κρεμάστηκαν σ’ ένα κτίριο πλήρως αποστειρωμένο – αλλά αυτός δεν είναι ο ορισμός του μουσείου;
Ενα άλλο μουσείο συμπεριφορών είναι η καθημερινή ζωή από την οποία οι καπνιστές εξορίζονται με συνοπτικές διαδικασίες. H εξορία τους έχει όλα τα στοιχεία του εφιάλτη, όλες τις φαντασιώσεις θανάτου και κακής ζωής που διαφημίζουν τα κηδειόχαρτα. Οι ειδικοί μιλούν για ένα ψυχο-συγκινησιακό δράμα που εκδηλώνεται με τη στέρηση της νικοτίνης και τα κηδειόσημα φροντίζουν για την εγκατάσταση του δράματος αυτού και στη ζωή του καπνιστή. Παρατηρώ τις υγιείς τους αντιδράσεις: οι καπνιστές υποκρίνονται ότι δεν ξέρουν ανάγνωση ή γυρνάνε το πακέτο στη λιγότερο απειλητική πλευρά, επιχειρώντας να ξεγελάσουν το φόβο τους. O άντρας αντέχει να διαβάσει τι θα συμβεί στην έγκυο που καπνίζει, η νεαρή μητέρα πάλι όχι.
Κι άλλη τραγική ειρωνεία: όλες αυτές οι καταιγιστικές καμπάνιες αδυναμίας, σταδιακής γήρανσης, καταστροφής και θανάτου έρχονται μετά μερικές δεκαετίες διαφημιστικών εκστρατειών με νέους, ωραίους και αθλητικούς τύπους που κάπνιζαν αρειμανίως στην τηλεόραση και σε γιγαντοαφίσες. Επί δεκαετίες το κάπνισμα μεταμόρφωνε, υποτίθεται, τους ανθρώπους σε κοινωνικά και χαριτωμένα πλάσματα – τους γιάτρευε από πονοκεφάλους, στρες και μαύρες σκέψεις. Οι καπνιστές υποφέρουν συχνά από κατάθλιψη, λένε οι ερευνητές. Γι’ αυτό η εικόνα του χαμογελαστού καπνιστή που αντέχει τη μοναξιά του ή, εξίσου καλά, περιφέρεται στις παρέες ήταν από μόνη της παυσίλυπο. Σήμερα η λύση για τους μανιώδεις καπνιστές-καταθλιπτικούς είναι προφανώς το άλλο άκρο, η απευθείας συνάντηση με την κατάθλιψη στα κηδειόσημα. Αραγε δεν υπάρχουν κάποιες λιγότερο ακραίες στρατηγικές πειθαναγκασμού, ιδίως όταν προέρχονται από επιτροπές μέριμνας που νοιάζονται για το «καλό» μας;