H χρισμοδότηση προσώπων και η απόδοση σ’ αυτούς ιδιαιτέρων προνομίων αποτελεί μέρος μιας μακράς παράδοσης στην ιστορία της εξουσίας. Συνήθως το χρίσμα δίνεται είτε από τον υπέρτατο άρχοντα μιας χώρας στον διάδοχό του, είτε από τον ίδιο τον λαό έπειτα από μια πετυχημένη επανάσταση κατά της προηγούμενης Αρχής. Βασική προϋπόθεση, βέβαια, αποτελούσε πάντα η δυνατότητα του «χρισμένου» να εδραιώσει απόλυτα τη θέση του, παρατάσσοντας κάθε φορά την αναγκαία δύναμη για την προστασία του χρίσματος από τους ποικίλους ανταγωνιστές.
Η Ιστορία είναι γεμάτη από τέτοιου τύπου αναλήψεις της Αρχής. H απόδοση χρίσματος για τη διαδοχή στην εξουσία υπήρξε το κύριο χαρακτηριστικό των μοναρχικών και ολοκληρωτικών καθεστώτων. Σε κάποιες περιπτώσεις, η τήρηση ή μη της διαδικασίας «παράδοσης του δαχτυλιδιού» καθόρισε το μέλλον του κόσμου. Για παράδειγμα, ο μη ορισμός διαδόχου στην εξουσία από τον Μέγα Αλέξανδρο οδήγησε στη διάλυση του ελληνικού κόσμου σε αλληλοσπαρασσόμενα κρατίδια και διευκόλυνε, κατά συνέπεια, την επικράτηση των Ρωμαίων. Στην αντίθετη κατεύθυνση, η χρισμοδότηση του Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Ντζουγκασβίλι -που τον γνωρίζουμε περισσότερο με το επαναστατικό του ψευδώνυμο Στάλιν- από τον Βλαδίμηρο Ιλιτς Ουλιάνοφ, τον γνωστό μας Λένιν, καθόρισε δραματικά το μέλλον τόσο των συντρόφων του στο Κόμμα όσο και της αχανούς, τότε, Σοβιετικής Ενωσης. Ακόμα και ο ίδιος ο Λένιν που έχρισε τον Στάλιν, υπήρξε τελικά θύμα της επιλογής του. H συγκεκριμένη περίπτωση αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα για τις αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει η «παράδοση του δαχτυλιδιού» και της απόλυτης εξουσίας.
Από το Γκόρι στη Μόσχα
Ο Στάλιν καταγόταν από μια φτωχή οικογένεια Γεωργιανών. Γεννήθηκε στο Γκόρι και στάλθηκε στη θεολογική σχολή της Τιφλίδας σε μια προσπάθεια κοινωνικής ανέλιξης. Στα δεκαεννιά του χρόνια ασπάστηκε τις σοσιαλιστικές ιδέες και υπέστη διώξεις για την πολιτική του δράση. Βρέθηκε στο πλευρό του Λένιν στην εξέγερση του Οκτωβρίου του 1917 και στις δύσκολες στιγμές του εμφυλίου πολέμου. Για τη δράση του και την προσήλωση στο κόμμα των μπολσεβίκων και το καθεστώς ανταμείφθηκε με πλήθος αρμοδιοτήτων. Εγινε επίτροπος του Λαού επί των Εθνοτήτων, πολιτικός επίτροπος του στρατού, υπεύθυνος της Εργατοαγροτικής Επιθεώρησης και μέλος του Πολιτικού Γραφείου από την πρώτη ημέρα της σύστασής του. H στιγμή όμως της εκτίναξης του Στάλιν στην εξουσία έγινε τον Απρίλιο του 1922, όταν ο Λένιν αποφάσισε να παρακάμψει πλήθος σημαντικών στελεχών και να του παραδώσει την ηγεσία του Κόμματος, προτείνοντάς τον για τη θέση του γενικού γραμματέα.
Ο Ισαάκ Ντόιτσερ, ένας από τους καλύτερους βιογράφους του Στάλιν, γράφει για τους ανθρώπους εκείνης της εποχής: «O Λένιν είχε γνωρίσει τη ζωή των χωρικών από κοντά. O ίδιος όμως, γιος ενός επιθεωρητή σχολείων που έγινε ευγενής, ούτε ανήκε ούτε προερχόταν από αυτούς. O Τρότσκι είδε για πρώτη φορά τη φτώχεια και την εκμετάλλευση από το παράθυρο του σπιτιού ενός νεόπλουτου Εβραίου γαιοκτήμονα, του πατέρα του. O Ζηνόβιεφ, ο Κάμενεφ, ο Μπουχάριν, ο Ρακόφσκι, ο Ράντεκ, ο Λουνατσάρσκι, ο Τσιτσέριν και πολλοί άλλοι γνώρισαν τα δεινά που ετοιμάζονταν να αγωνιστούν από ακόμα μεγαλύτερη απόσταση. Για τους περισσότερους η καπιταλιστική εκμετάλλευση, για να μη μιλήσουμε για τη δουλοπαροικία, ήταν κοινωνιολογικοί όροι».
Ο Στάλιν βρισκόταν στον αντίποδα των παραπάνω. O σοσιαλισμός του ήταν ψυχρός, σταθερός και τραχύς. Στην πατρίδα του, τη Γεωργία, είχε τη φήμη ότι μόνον απλουστευμένες διακρίσεις μπορούσε να κάνει. H κατάληψη της ηγεσίας του Κόμματος με το χρίσμα του Λένιν τον βοήθησε να αξιοποιήσει τις άλλες του αρμοδιότητες για να πετύχει τον πλήρη έλεγχο όλων των διοικητικών μηχανισμών. Τον Μάιο του ’22, ο Λένιν παρουσίασε παράλυση του δεξιού μέρους του σώματος και διαταραχή στην ικανότητα ομιλίας. Οταν επανήλθε στην ενεργό δράση, πέντε μήνες αργότερα, αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι η επιλογή του δεν υπήρξε η βέλτιστη. H πρώτη σύγκρουση του Λένιν με τον νέο γενικό γραμματέα εκδηλώθηκε με αφορμή τη διατήρηση ή όχι από το κράτος του μονοπωλίου του εξωτερικού εμπορίου.
Η σύγκρουση Λένιν – Στάλιν
Τον ίδιο καιρό, με αφορμή τη διαφωνία τους για το γεωργιανό ζήτημα, ξέσπασε και άλλη μία κρίση στις σχέσεις των δύο ανδρών. Σε επιστολή του προς τους μπολσεβίκους της Γεωργίας γράφει ότι για τη «συνενοχή» του Στάλιν νιώθει «αηδιασμένος».
Αποκορύφωμα της αντίθεσής τους υπήρξε η άσχημη συμπεριφορά του Στάλιν προς την Κρούπσκαγια, τη σύντροφο του Λένιν. Σε επεισόδιο που είχε συμβεί, ο Στάλιν λούζει την Κρούπσκαγια με «αισχρές βρισιές και απειλές». Αυτή η χυδαιότητα δεν είχε προηγούμενο στις σχέσεις των ηγετών του Κόμματος με την οικογένεια του Λένιν, ο οποίος έγραψε: «Δεν σκοπεύω να λησμονήσω τόσο εύκολα ό,τι έγινε εναντίον μου και είναι αυτονόητο, ότι αυτό που έγινε εναντίον της γυναίκας μου, θεωρώ ότι έχει γίνει εναντίον μου».
Τον Δεκέμβριο του ’22 ο Λένιν έγραψε την πολιτική του Διαθήκη: «O σύντροφος Στάλιν, από τη στιγμή που έγινε γενικός γραμματέας, συγκέντρωσε στα χέρια του απεριόριστη εξουσία… Δεν είμαι σίγουρος αν θα μπορέσει να τη χρησιμοποιήσει με περίσκεψη». Λίγο αργότερα θα συμπληρώσει το παραπάνω κείμενο με πιο σαφείς απόψεις και προτάσεις για την απομάκρυνση του Στάλιν από τη θέση του γενικού γραμματέα και την αντικατάστασή του από κάποιο άλλο κομματικό στέλεχος: «Προτείνω, λοιπόν, στους συντρόφους να μελετήσουν έναν τρόπο μετάθεσης του Στάλιν απ’ αυτήν τη θέση και να διορίσουν στη θέση κάποιον άλλον…».
Ο Ζαν Ελενστάιν, ένας από τους μαρξιστές ιστορικούς που μελέτησαν το σοβιετικό πείραμα, γράφει: «Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι ο Λένιν προτείνει να βγάλουν τον Στάλιν από τη θέση του γενικού γραμματέα κι ότι ο τελευταίος είναι ο μόνος από τα ηγετικά στελέχη για τον οποίον ο Λένιν ζητάει να τον μεταθέσουν. Οταν ξέρει κανείς την υπομονή του Λένιν, μπορεί να σταθμίσει τη σπουδαιότητα της τοποθέτησής του. Οπωσδήποτε δεν πρότεινε να αφαιρεθούν από τον Στάλιν όλες οι αρμοδιότητες, αλλά αυτές του γενικού γραμματέα του Κόμματος, συγκεκριμένα εκείνη που του είχε επιτρέψει «να συγκεντρώσει στα χέρια του μια απεριόριστη εξουσία». Εκείνο που ανησυχούσε τον Λένιν ήταν η σπουδαιότητα που είχε αποκτήσει αυτή η θέση. H απεριόριστη εξουσία, για την οποία μιλούσε, προερχόταν ακριβώς απ’ αυτήν τη θέση και, βάσει αυτού και των προσωπικών ελαττωμάτων του Στάλιν, πρότεινε να του αφαιρεθεί τούτη η αρμοδιότητα».
Ο Λένιν όμως είχε αποδυναμωθεί πλήρως. Τόσο η εύθραυστη υγεία του, με τις διαρκείς καρδιακές προσβολές, όσο και οι μηχανισμοί που είχε ήδη δημιουργήσει ο Στάλιν, δεν θα του επιτρέψουν να ακυρώσει το χρίσμα που είχε δώσει λίγο καιρό πριν. Τους τελευταίους μήνες της ζωής του ο Λένιν τους έζησε σε απομόνωση. O μηχανισμός που είχε δημιουργήσει ο Στάλιν έκλεισε τον Λένιν σ’ ένα αποστειρωμένο περιβάλλον. Τον Μάρτιο του 1923 ο Λένιν, στα 53 του χρόνια, αντιμετωπίζει μια ισχυρή κρίση με αποτέλεσμα την πλήρη σωματική του κατάρρευση. Πεθαίνει λίγους μήνες αργότερα, στις 21 Ιανουαρίου του 1924.
Επιμύθιον
Τελικά το χρίσμα που έδωσε ο Λένιν αποδείχθηκε μοιραίο και καταστροφικό, τόσο για τον ίδιο όσο και για τη Σοβιετική Ενωση. H απόλυτη εξουσία του Στάλιν και των πιστών του επί του Κόμματος και της χώρας θα οδηγήσει σε πρωτοφανές λουτρό αίματος. H πλειονότητα των στελεχών του μπολσεβικισμού, καθώς και αυτών που είχαν λάβει μέρος στην Επανάσταση του ’17, θα χάσουν τη ζωή τους ως «εχθροί του λαού» και «προδότες της σοβιετικής πατρίδας». Ιδια τύχη θα έχουν οι αγρότες, οι οποίοι θα μετατραπούν βιαίως σε «εργάτες γης», και οι μικρές εθνικές ομάδες, που ο Στάλιν εκτίμησε ότι οι «μητέρες-πατρίδες» τους βρίσκονταν στον καπιταλιστικό κόσμο. Μαζί τους και χιλιάδες Ελληνες της Σοβιετικής Ενωσης -οι οποίοι επιπλέον ήταν και Μικρασιάτες πρόσφυγες- θα χάσουν τη ζωή τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Σιβηρίας, ενώ δεκάδες χιλιάδες θα μεταφερθούν εν είδει δουλοπαροίκων στις στέπες της κεντρικής Ασίας για να συμβάλουν έτσι στη σοβιετική εκβιομηχάνιση.
Ο Ρίτσαρντ Πάιπς, ένας από τους μελετητές της ιστορίας της Σοβιετικής Ενωσης, έγραψε ότι εάν δεν αποσυρόταν οριστικά ο Λένιν τον Μάρτιο του 1923, «η τελική μορφή της Σοβιετικής Ενωσης θα ήταν διαφορετική από αυτήν που της έδωσε εκ των υστέρων ο Στάλιν».
(1) O κ. Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας.