Κάθε βιβλίο του Θεόδωρου Ζιάκα είναι (με τα υποκειμενκά μου κριτήρια) στίγμα δυναμικού καινοτόμου προβληματισμού στο πεδίο της κοινωνικής θεωρίας. Θα μπορούσαν να συνιστούν τα βιβλία του γόνιμη παρέμβαση στη διεθνή βιβλιαγορά, αν η λειτουργία κριτικής και αξιολογήσεων στην ελλαδική κοινωνία δεν απηχούσε τόσο θλιβερή παρακμιακή αποχαύνωση ή εξαγορασμένη μεροληψία.
«Πέρα από το άτομο – Το αίνιγμα της ελληνικής ταυτότητας» είναι ο τίτλος του τελευταίου βιβλίου του Θεόδωρου Ζιάκα που πρόσφατα κυκλοφόρησε (Εκδόσεις «Αρμός», σελ. 390). Δεν θα επιχειρήσω παρουσίαση του βιβλίου, απλά εκμεταλλεύομαι την ευκαιρία για να συζητήσω έναν θεμελιώδη άξονα του προβληματισμού του: τον θρυλούμενο ατομισμό των Ελλήνων, την ευρύτατη παραδοχή ότι ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός είχε ατομοκεντρικό χαρακτήρα.
Πρόκειται για κριτική αποτίμηση που συνάγεται συμπερασματικά (και αφαιρετικά) από τη σπουδή όλων των εκφάνσεων του πολιτισμού των αρχαίων Ελλήνων, γι’ αυτό και η τεκμηρίωσή της είναι μάλλον επισφαλής. Και γίνεται επισφαλέστερη όταν τα κριτήρια και τα κίνητρα δεν είναι αυτά της απροκατάληπτης έρευνας. H διαπίστωση, λ.χ., που παραθέτει και ο Θ. Ζιάκας ότι «το άτομο γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα, πέρασε στη Ρώμη, υποχώρησε κάπως κατά τον Μεσαίωνα, αλλά αναγεννήθηκε και κυριάρχησε στην ατλαντική Δύση από τον Διαφωτισμό και μετά, για να απλώσει σταδιακά την κυριαρχία του σε ολόκληρο τον πλανήτη», ολοφάνερα προβάλλει στην αρχαία Ελλάδα ένα τυπικό παράγωγο της δυτικής νεωτερικότητας. Προφανώς για να το εξωραΐσει και να το δικαιώσει.
Δεν είναι τυχαίο ότι ο προσδιορισμός του ατομοκεντρικού μοντέλου γίνεται (και στο βιβλίο του Ζιάκα) σε αντιδιαστολή προς το κολλεκτιβιστικό (του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα ή του νεωτερικού ολοκληρωτισμού). Στον κολλεκτιβισμό πρυτανεύει η υποταγή του ατόμου στη συλλογικότητα, με συνδυασμό βίας και αυθεντίας. H εξουσία είναι ιερή, η κριτική αδιανόητη. Ανώτατη αυθεντία είναι ο Νόμος, ύψιστη αρετή η υπακοή και πειθαρχία στην εξουσία, που εγγυάται με τη βία την επιβολή του Νόμου. Το άτομο οφείλει όχι απλώς να υποτάσσεται, αλλά και να εσωτερικεύει την υποταγή του, να αισθάνεται ενοχή για τις αποκλίνουσες εγωιστικές τάσεις του.
Το ατομοκεντρικό μοντέλο είναι η συνειδητά πολεμική αντιστροφή του κολλεκτιβιστικού, σε όλα του τα σημεία. Αυταξία είναι μόνο το άτομο, ανώτατη αυθεντία η λογική, η κρίση, οι επιλογές του ατόμου, άρα και οι συμβάσεις που συνάπτει το άτομο για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων του. Την εξουσία την ορίζει το άτομο με την ψήφο του και οφείλει να έχει κριτική στάση απέναντί της, να θωρακίζει τον ατομοκεντρισμό του και να καυχάται γι’ αυτόν. O Ζιάκας εύστοχα σημειώνει ότι αυθεντία τελικά, στην περίπτωση αυτή, σημαίνει να αποδέχεσαι «άκριτα» την ίδια την «κριτικότητα».
Αν και ειναι χονδροειδέστατα άκομψο, θα επικαλεσθώ έναν τίτλο κεφαλαίου από το βιβλίο μου «H απανθρωπία του δικαιώματος» («Δόμος» 1998). O τίτλος είναι: «Τα δικαιώματα του ατόμου, ένα επίτευγμα προ-πολιτικό». Εκφράζει το αφαιρετικό συμπέρασμα της δικής μου συγκριτικής σπουδής των ομοιοτήτων και διαφορών αρχαίας Ελλάδας και δυτικής Νεωτερικότητας. Σε αυτήν την οπτική, η κατοχύρωση των δικαιωμάτων του ατόμου στη Νεωτερικότητα είναι μια πολύ σημαντική κατάκτηση του Ευρωπαίου ανθρώπου (μετά τον πρωτογονισμό που επέβαλαν στην Ευρώπη, κατά τους λεγόμενους «μέσους» αιώνες, οι καινούργιοι λαοί, όσοι μετά τον 4ο μ.Χ. αιώνα την εποίκισαν). Αλλά είναι επίτευγμα σαφώς αλλότριο του πολιτικού κατορθώματος, άσχετο με τη συγκρότηση «πόλεως» και «βίου πολιτικού», άσχετο με το «κοινόν άθλημα» της πολιτικής, την τιμή να μετέχεις ως «πολίτης» στην «κατ’ αλήθειαν» (κατά λόγον) πραγματοποίηση της ζωής.
Η ευρωπαϊκή Νεωτερικότητα υπέταξε την αρχαιοελληνική αντίληψη της πολιτικής στις δικές της ατομοκεντρικές προτεραιότητες – βίος «κατά λόγον» σήμαινε τώρα: σύμφωνα με τις ικανότητες της ατομικής διάνοιας, όχι σύμφωνα με τους όρους αρμονίας των σχέσεων. Με τη δυτική εκδοχή του λόγου ως ratio απέδωσαν στην αρχαία Ελλάδα τη γέννηση του ατομοκεντρικού μοντέλου.
Αγνόησαν ότι η αρχαιοελληνική κοινωνία γέννησε, πριν από κάθε τι άλλο, την κορυφαία στην ανθρώπινη ιστορία γλωσσική εκφραστική – μια γλώσσα που παραμένει διαχρονικά αστείρευτο κεφαλάρι τροφοδότησης κάθε άλλης σημαντικής. Πρώτη ανάγκη αυτής της κοινωνίας ήταν ένα όργανο σχέσεων κοινωνίας, όχι θεσμοί ατομοκεντρικής κατασφάλισης.
Οπως αγνόησαν και ότι άξονας συγκρότησης και λειτουργίας του αρχαιοελληνικού μοντέλου ήταν το ιερό, όχι η χρησιμότητα – ο Παρθενώνας και τα αγάλματα των θεών, όχι η διάνοια του ατόμου, οι επιλογές του ατόμου. Σίγουρα ο τύπος του Ελληνα (όπως διαγράφεται μέσα από κάθε έκφανση του αρχαιοελληνικού προτύπου) είναι ο μανικός εραστής της ετερότητας, ο άνθρωπος που ποθεί να ξεχωρίσει, να αναδειχθεί, να τιμηθεί. Αλλά αυτό να το κερδίσει μέσα στον δήμο και από τον δήμο, με την ενεργό μετοχή στη δυναμική των σχέσεων κοινωνίας – η ψυχή του ζητάει «τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών, τα δίκαια και ανεκτίμητα Εύγε, την Αγορά, το Θέατρο και τους Στεφάνους».
Αν είναι έκπληξη συγκλονιστική η γένεση της κριτικής σκέψης στην αρχαία Ελλάδα, δεν είναι επειδή αναδείχτηκε η ατομική νόηση υπέρτατο κριτήριο για την επαλήθευση της ύπαρξης (cogito ergo sum) – τέτοια ερείσματα αυτοβεβαίωσης ανήκουν σε στάδιο πρωτογονισμού. H κριτική σκέψη γεννήθηκε, όταν η κοινή εμπειρία συνέπεσε σε κριτήριο ορθότητας της κρίσης ελεύθερο από την υποκειμενική σχετικότητα. Και τέτοιο κριτήριο ήταν το μόνο «όντως υπαρκτό» από τα δεδομένα της εμπειρίας: ο «κοινός λόγος» που εξασφαλίζει την αρμονία των σχέσεων της συμπαντικής κοσμιότητας.
Το αρχαιοελληνικό πρότυπο δεν έχει να κάνει ούτε με τον κολλεκτιβισμό ούτε με τον ατομοκεντρισμό. O πολίτης είναι στους αντίποδες και του υπήκοου και του ιδιώτη. Πρώτο στάδιο πρωτογονισμού ο κολλεκτιβισμός, όπου τα ορμέμφυτα φόβου και ανασφάλειας παρηγορούνται κάτω από τη σκέπη της διευρυμένης φαμίλιας. Δεύτερο στάδιο πρωτογονισμού ο ατομοκεντρισμός, όπου την παρηγοριά προσφέρει η παραίτηση από την ετερότητα, η θωράκιση με τα δικαιώματα του αδιαφοροποίητου ατόμου. Αλλης τάξεως η αρχαιοελληνική «πόλις» που διασώθηκε δημιουργικά προσαρμοσμένη στο πολιτικό κατόρθωμα της κοινότητας-ενορίας (πάντα με άξονα τον τρόπο του «όντως υπαρκτού») τόσο στο ψευδωνύμως λεγόμενο «Βυζάντιο» όσο και στους αιώνες της Τουρκοκρατίας.
Η αλήθεια της πολιτικής είναι «Πέρα από το άτομο».