Ανάμεσα στις διάφορες ρήσεις για την ελευθερία της έκφρασης και τη σημασία της (ξέρετε, όπως «δεν συμφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπισθώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες»), θυμάμαι και την παραίνεση «μη κοιτάζεις ποιος λέει κάτι, αλλά τι λέει». Δύσκολο πράγμα. Οποτε, π.χ., τύχαινε να συμφωνώ με κάτι που είχε πει ο κ. Μάνος, κυρίως όμως ο κ. Ανδρουλάκης, συνειδητοποιούσα ότι έτεινα ενστικτωδώς να αναθεωρώ τις απόψεις μου. (Μου τύχαινε, εξομολογούμαι, συχνότερα με τον κ. Μάνο? με τον κ. Ανδρουλάκη δεν υπήρξαν πολλές αφορμές.) Εκτοτε ωρίμασα. Πάλι, όμως, είναι δύσκολο να διαχωρίσει κανείς το τι διαβάζει ή ακούει από το ποιος το γράφει ή το λέει. Για την ακρίβεια, είναι πολύ δύσκολο και μόνον να διαβάζει ό,τι… διαβάζει και όχι ό,τι υποθέτει (ο ίδιος) πως εννοεί κατά βάθος αυτός που γράφει.
Για να γίνει κατανοητή η σύνθετη αυτή διαδικασία κατανόησης, ιδού ένα παράδειγμα. Είμαι π.χ. νεοδημοκράτης. Διαβάζω ένα κείμενο που λέει ότι, αν η «εκλογή από τη βάση» της περασμένης Κυριακής στο ΠΑΣΟΚ έχει ελλείμματα, ελλειμματικές έχουν αποδειχθεί και οι παραδοσιακές διαδικασίες ανάδειξης αρχηγού. Συνάγω αμέσως το συμπέρασμα ότι αυτός που γράφει είναι Γιωργακικός και, όσο και αν μιλάει για ελλείμματα, θέλει κατά βάθος να περάσει την άποψη ότι με τη νέα διαδικασία του ΠΑΣΟΚ είναι «όλα άσπρα». Με αυτό το συμπέρασμα διαγράφω το ότι στο ίδιο κείμενο η διαδικασία χαρακτηρίζεται προβληματική ή ελλειμματική. Καταλαβαίνω ό,τι θέλω να καταλάβω. Και αυτό που θέλω να καταλάβω είναι συνήθως ό,τι εντάσσεται σε διαμορφωμένα σχήματα. Τουτ’ έστιν ή αυτός που γράφει είναι ΠΑΣΟΚ και πάει να μας τρελάνει ή θα έλεγε ότι η «ψήφος» ενός εκατομμυρίου ανθρώπων ήταν μια βλακεία και μισή. Ούτε προβληματισμοί ούτε τίποτε.
Λίγο ισοπεδωτική η προσέγγιση, είναι αλήθεια ότι στηρίζεται στην εμπειρία πως συχνά… έτσι είναι τα πράγματα. Να, π.χ. η στήλη, που έλεγε κάτι «μασημένα» του τύπου πρέπει να δούμε τι γίνεται με την απ’ ευθείας εκλογή, ότι το μέλλον θα δείξει κ.ο.κ., ομολογεί το αδίκημα. Ναι, παρασύρθηκα κι εγώ από την έκκληση για διεύρυνση, υπέρβαση, συμμετοχή. Δήλωσα ανήσυχο πνεύμα και προσφέρθηκα προς συστράτευση. Ζητώντας μόνον μια εκλόγιμη θέση στο ευρωψηφοδέλτιο (είναι περισσότερα τα λεφτά εκεί και σκέφθηκα να αρχίσω τη συμμετοχή από τα οφέλη – όπως οι τέσσερις). Κόλαφος, όμως. «Δεν γίνεται», μου απάντησαν. «Εχετε χαμηλό αιματοκρίτη. Πώς θα πάτε για αιμοδοσία;». «Κάτι άλλο, βρε παιδιά», παρακάλεσα, «κάτι για άτομα που δεν μπορούν να δώσουν αίμα, δεν προβλέπεται; Εδώ όλο μιλάτε για δικαίωμα στην πρόσβαση». Δωρεά οργάνων, μου είπαν. Ποιος να τα πάρει, όμως, το «Φέιμους Γκράουζ» για έκθεση στο μουσείο του, προς κατάδειξη του τι παθαίνει όποιος παραβιάζει το «απολαύστε υπεύθυνα»; Τζίφος κι αυτό.
«Ρε γ… το», σκέφθηκα, «εδώ θα συμμετάσχει ο κάθε πικραμένος πρώην κομμουνιστής, πρώην μηνυτής, πρώην υβριστής και εγώ θα μείνω πάλι στην απέξω;». Εγινα επιθετικός. «Καλά», τους είπα, «εσείς αρχές δεν έχετε; Θέσεις, αξίες; Κίνημα αιμοδοτών είναι εδώ; Ρωτήστε με κάτι πολιτικό!». Είδα τον οίκτο στα μάτια του υπεύθυνου. «Αυτό είναι η πολιτική», μου είπε στωικά: «Δεν έχετε καταλάβει τίποτα; Εδώ είναι ο άνθρωπος για τον άνθρωπο. Είναι η απόλυτη σύνθεση των πάντων. Εν πάση περιπτώσει, αφού επιμένετε, ορίστε…». Μου έδωσε ένα ερωτηματολόγιο. Τρελάθηκα. «Τι φρονείτε ως ενδεδειγμένο μέτρο για τους θανάτους παιδιών από πνιγμό; Τι κυρώσεις πρέπει να επιβληθούν σε όσους δεν έχουν ζώνες έξι σημείων στο αυτοκίνητο; Καπνίσατε ποτέ μπροστά σε γυναίκα που επιχειρούσε να μείνει έγκυος; Είστε πρόθυμος να συμβάλετε με προσωπική εργασία στο πρόγραμμα ανακύκλωσης μπαταριών; Πίνετε οινοπνευματώδη μπροστά σε ανηλίκους;». «Βρε παιδιά», ψέλλισα, «δεν έχετε κάτι πιο παραδοσιακό; Κάτι σε Ρίτσαρντ Ρόρτι, σε Ντβόρκιν, σε Γκράμσι έστω;». «Γκράμσι;», απάντησε εμβρόντητος ο συνομιλητής μου: «Γκράμσι; Τίποτε δεν διδάσκεσθε από το μέλλον, λοιπόν; Τι Γκράμσι; Σε Γκράμμι, θα το συζητούσαμε. Αρμάνι, έστω. Αντε Πυρηνική Φυσική, όπως ο Μίμης».
Κατέρρευσα. Αλλά η συμμετοχική δημοκρατία, τι θαύμα, δεν αποκλείει κανέναν. «Κοιτάξτε», μου είπε ο άνθρωπός μου, «μην απελπίζεστε. Πηγαίνετε στη Νέα Δημοκρατία. Υιοθετήστε ό,τι ακραίο, να φορολογούνται οι φτωχοί, να διωχθεί ποινικά ο Σημίτης, να καταργηθούν τα δημόσια σχολεία. Μόλις σας διώξουν από εκεί, εδώ είμαστε».