H προστασία της φύσης από τις καταστροφές που της προκαλεί ο άνθρωπος είναι πρωτίστως ένα πρόβλημα παγκόσμιο. Οχι μόνον γιατί οι ίδιες ανθρώπινες ενέργειες προκαλούν τις ίδιες ζημιές, αλλά και γιατί οι συνέπειες πολλών τέτοιων ενεργειών δεν σταματούν σε κάποια κρατικά σύνορα ή καν σε μια ήπειρο. Βιομηχανικές εκπομπές καταστρέφουν το όζον της ατμόσφαιρας σε πολύ μακρινές περιοχές, στο Νότιο Πόλο για παράδειγμα. Επομένως, καμιά προστασία του περιβάλλοντος δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική αν δεν αποφασισθεί -και τηρηθεί- σε παγκόσμια κλίμακα, έστω παίρνοντας υπόψη τις διαφορές (στην ένταση των ζημιών, αλλά και τις ανάγκες της ανάπτυξης) ανάμεσα στις αναπτυγμένες και τις μη αναπτυγμένες χώρες. Γι’ αυτό είχε γίνει η διεθνής συμφωνία για την προστασία του περιβάλλοντος στο Κιότο και γι’ αυτό η παγκόσμια κατακραυγή κατά της Αμερικής που αρνείται να την υπογράψει.
Πέρα, όμως, από την παγκοσμιότητα του προβλήματος, υπάρχουν και οι τοπικά προσδιοριζόμενες προσβολές της φύσης όπως και οι τοπικά προσδιοριζόμενες ανάγκες προστασίας. Εδώ αναφέρομαι ειδικότερα στον τόπο μας που έχει κάποιες ιδιαίτερες ανάγκες προστασίας και φυσικές (π.χ. συγκριτικά περιορισμένες δασικές εκτάσεις), αλλά και αισθητικές και πολιτιστικές. H μοναδική ομορφιά των ελληνικών βουνών και των ελληνικών ακρογιαλιών, καθώς και ο μοναδικός πλούτος των αρχαίων και των λιγότερο αρχαίων μνημείων είναι πολύ ευαίσθητα σε κάθε ανθρώπινη επέμβαση και γι’ αυτό πρέπει και να προστατεύονται με πολλή ευαισθησία.
Παραδόξως υπάρχουν και απειλές κατά του περιβάλλοντος, του φυσικού και πολιτιστικού, που είναι χρονικά προσδιορισμένες: άλλοτε αυξάνουν οι κίνδυνοι και άλλοτε λιγοστεύουν. Αυξάνουν, για παράδειγμα, σε περιόδους έντονης οικονομικής ανάπτυξης όταν οι επενδύσεις κατευθύνονται σε βιομηχανικές δραστηριότητες και οικοδομικές κατασκευές. Αλλά συνηθέστερα αυξάνουν όταν αρχίζουν να διαφαίνονται στον ορίζοντα κάποιες προσεχείς εκλογές. Κυρίως, για τη νομιμοποίηση παλαιών αυθαιρέτων οικοδομών, για την ανοχή νέων για διανομή συχωροχαρτιών της κάθε οικολογικής παράβασης αυτή είναι η χρυσή εποχή. Φαντάζεσθε να κατεδαφίζονται αυθαίρετα παραμονές εκλογών; Τότε και τουριστικό περίπτερο θα μπορούσε να στηθεί πάνω στην Ακρόπολη με εξασφαλισμένη την κακή όραση των αρμοδίων υπηρεσιακών και πολιτικών.
Προστασία από τους άλλους
Είναι περίεργη η σχέση του μέσου Ελληνα με το περιβάλλον. Οι γενικές ζημιές τον ενδιαφέρουν λιγότερο αλλά είναι πρόθυμος να τις αποδοκιμάσει, έστω θεωρητικά. Ενδιαφέρεται, βεβαίως, για τις προσβολές του περιβάλλοντος που τον ενοχλούν προσωπικά αλλά σπανίως δέχεται το ενδιαφέρον αυτό να είναι αμφίδρομο: κάθε φορά θα έπρεπε να γίνεται ανεκτή μία και μόνη προσβολή, αυτή που τον συμφέρει, και να απαγορεύονται αυστηρά όλες οι άλλες. H αυτονόητη ιδέα ότι αν αυτό ισχύσει για όλους είναι πια αδύνατον να προστατευθεί οτιδήποτε από το περιβάλλον δεν φαίνεται να τον ακουμπάει.
Αυτή η εγωιστική στάση απέναντι στο περιβάλλον δεν είναι άσχετη με τη δυσκολία της συνύπαρξης προστασίας του περιβάλλοντος και δημοκρατίας: τα συγκεκριμένα συμφέροντα μετατρέπονται σε ψήφους, το γενικό καλό όχι. Αν ανεχθώ ή επιτρέψω μια παράνομη κατασκευή, βλαπτική για το περιβάλλον, ο ευνοημένος μπορεί να με ψηφίσει, ιδίως αν φοβάται ότι η επικράτηση του αντιπάλου μου θα θέσει σε κίνδυνο την παρανομία του? αν την απαγορεύσω, θα έχω μεν σίγουρα αρνητική την ψήφο του ενδιαφερομένου αλλά αυτή η απαγόρευση δεν θα αποτελέσει κίνητρο για να με ψηφίσουν άλλοι, οι πολλοί, οι γείτονες, οι ενδιαφερόμενοι για το γενικό καλό. H προστασία του περιβάλλοντος ως διακήρυξη – φέρνει μικρό εκλογικό όφελος, ως εφαρμοσμένη πρακτική κανένα.
Το Συμβούλιο της Επικρατείας
Χαρακτηριστική είναι η αντιμετώπιση της προστασίας του περιβάλλοντος από το Συμβούλιο της Επικρατείας και η αντιμετώπιση του Συμβουλίου Επικρατείας από την Πολιτεία για το θέμα αυτό – μια ιστορία λιγότερο γνωστή στους μη νομικούς κύκλους. Το Συμβούλιο της Επικρατείας και ειδικότερα το E΄ Τμήμα του (ένα Τμήμα που έγινε περίφημο γι’ αυτόν τον λόγο όπως και ο άλλοτε πρόεδρός του) έδειχνε συστηματικά μια ιδιαίτερη ευαισθησία για την προστασία του περιβάλλοντος και ακύρωνε όσες διοικητικές πράξεις δεν το σέβονταν. Είναι δύσκολο να φαντασθεί κανείς πόση εχθρότητα προς το Συμβούλιο της Επικρατείας είχε προκαλέσει στις κυβερνήσεις (υπερκομματικά…) αυτή η στάση του. Κατηγορήθηκε ότι υπερβαίνει τις αρμοδιότητές του, ότι φέρνει προσκόμματα στο κυβερνητικό έργο, ότι εμποδίζει την ανάπτυξη της Ελλάδας ότι επιχειρεί να νομοθετήσει και να ασκήσει διοίκηση – επικρίσεις που ακούσθηκαν ανεπίσημα και κατά την πρόσφατη αναθεώρηση του Συντάγματος…
Ομάδες πίεσης
Αν ήταν να υπάρξει ελπίδα να περισωθεί ό,τι μπορεί ακόμη να περισωθεί από το περιβάλλον στον τόπο μας, θα έπρεπε όσοι συνειδητοποιούν το πρόβλημα και τη σημασία του να στρατευθούν σε ένα έργο ιεραποστολικό για τη διάδοση αυτής της συνειδητοποίησης. Να σχηματισθούν πανελλαδικά ομάδες πολιτικής πίεσης έτσι ώστε να μην είναι πια προφανές ότι για την πολιτική επιτυχία ή την πολιτική σταδιοδρομία η ανοχή των καταστροφών του περιβάλλοντος συμφέρει περισσότερο από την περιφρούρησή του. Και έτσι το θέμα να μπει στη μόνη βάση που ρεαλιστικά μπορεί να λειτουργήσει στα δημοκρατικά πλαίσια: είναι πολλοί αυτοί που έχουν συμφέροντα για την καταστροφή του περιβάλλοντος ή για την ανοχή της αλλά είμαστε περισσότεροι (και πιο οργανωμένοι άρα πιο αποτελεσματικοί) εμείς που θέλουμε τη σωτηρία του.
Κάπως και εδώ αλλά προπάντων στο εξωτερικό (στη Γερμανία, στη Γαλλία) έχουν δημιουργηθεί και κόμματα που έχουν στο επίκεντρο του προγράμματός τους την προστασία του περιβάλλοντος (συνήθως ονομάζονται κόμματα Πρασίνων – από χρόνια υπουργός των Εξωτερικών της Γερμανίας είναι ηγετικό στέλεχός τους). Δεν ξέρω αν η μέθοδος αυτή είναι η πιο πρόσφορη για τον τόπο μας, όπου το εκλογικό σύστημα ευνοεί τον δικομματισμό και όπου τα κόμματα θεωρούνται διαβλητά στους πιο ανυστερόβουλους καθώς εύκολα γλιστρούν σε συμβιβασμούς εις βάρος του προγράμμάτός τους. Πάντως, και αυτή η δυνατότητα θα μπορούσε να εξετασθεί.
Αυτήν την εποχή, εύλογα γεννιέται το ερώτημα: θα είχε πρακτικό νόημα να αξιωθεί από τα κόμματα που διαγωνίζονται στον εκλογικό στίβο, κάποιες προεκλογικές τους δεσμεύσεις για τη μελλοντική προστασία του περιβάλλοντος όταν και αν φθάσουν στην εξουσία; Ολοι ξέρουμε ότι οι προεκλογικές υποσχέσεις εύκολα δίνονται και σπάνια τηρούνται. Ομως, κάποια σημασία μπορεί να έχουν, έστω ως φραγμός στις πιο κατάφωρες παραβιάσεις τους, προπάντων αν οι δηλώσεις δεν περιορίζονται ως γενικές και αόριστες αρχές, αλλά αναφέρονται σε συγκεκριμένες επιλογές απέναντι σε εξειδικευμένα προβλήματα. Και επιτέλους, είναι πάντως ένα δείγμα προθέσεων κι ένα δείγμα της σοβαρότητας που το κάθε κόμμα αναγνωρίζει στα οικολογικά προβλήματα. Και τέτοιες δηλώσεις συμβάλλουν στη συνειδητοποίηση του προβλήματος από ένα πλατύτερο κοινό.
Ενα επιχείρημα που συχνά χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει την παραβίαση προεκλογικών υποσχέσεων για συγκεκριμένο πρόβλημα είναι ότι άλλα θέματα είναι πιο σοβαρά και πιο επείγοντα (ως τέτοιο θέμα θεωρείται κυρίως, αλλά δεν αναφέρεται συνήθως η επανεκλογή…). Ενα τέτοιο επιχείρημα πρέπει να βρίσκει μπροστά του ένα τείχος άρνησης: η προστασία του περιβάλλοντος πρέπει να έχει, στις συνειδήσεις μας και στα κυβερνητικά έργα, μια πρώτη προτεραιότητα.