Οι τρέχουσες εξελίξεις στην πολιτική σκηνή είναι ικανές να προκαλέσουν ιδεολογική σύγχυση. Βιώσαμε (πάλι) απρόσμενες μετακινήσεις πολιτικών και δραματικές προγραμματικές μεταλλάξεις που συμπαρασύρουν κομματικά σύμβολα και ευτελίζουν μνήμες. Μπορούμε να βάλουμε κάποια τάξη σε ό,τι (μας) συμβαίνει; Νομίζω ναι.
Πολιτικός καιροσκοπισμός
Αναμφίβολα, ο καιροσκοπισμός είχε την τιμητική του και εξηγεί μερικά παθολογικά φαινόμενα. Στην πολιτική ο στόχος της επιβίωσης μετράει συχνά περισσότερο από αρχές, εμπειρίες και παραδόσεις. Μερικοί πρωταγωνιστές του δράματός μας:
-Είτε είναι ασπόνδυλοι και εχθρεύονται το χθες επαγγελλόμενοι μια νέα αρχή (λες και προηγήθηκε μια καταστροφή με την οκταετία του Κώστα Σημίτη).
– Είτε απεμπόλησαν αρχές που ως πρόσφατα διακήρυσσαν.
– Εκτοξεύουν μεγάλες υποσχέσεις χωρίς αντίκρισμα, ενώ δεν κάνουν καμία δουλειά σοβαρά: Κοινώς πωλούν «αέρα».
Τέτοιες συμπεριφορές απειλούν να απαξιώσουν πλήρως την πολιτική και τους ανθρώπους της. Ο,τι συνέβη εδώ θυμίζει τη μεταλλαγή των Ρεπουμπλικάνων του Γκαμπριέλ Μαρκές στο «Εκατό χρόνια μοναξιάς»: Οταν πια άλλαξαν όλες τις βασικές θέσεις που τους ξεχώριζαν από την αντίπαλη παράταξη και διέφεραν από αυτήν μόνον ως προς την ώρα προσέλευσης στη Θεία Λειτουργία, αναρωτήθηκαν γιατί να συνεχίσουν τον αγώνα. Και ο αρχηγός, ο Αουρελιάνο Μπουεντία, απάντησε απλά: Τότε, ας πούμε ότι το μόνο πράγμα για το οποίο αγωνιζόμαστε είναι η εξουσία!
Σίγουρα, δεν πρέπει να ξεγράψουμε το ήθος από την πολιτική. Αλλά, η ηθική καταγγελία δεν αρκεί, αν μη τι άλλο γιατί δεν αφορά όσους παραμένουν σταθεροί σε πεποιθήσεις, παραδόσεις και φορείς, ή, έστω, δεν μετακινούνται επιπόλαια. Και αυτοί είναι η πλειοψηφία. Πρέπει λοιπόν να κοιτάξουμε βαθύτερα στα πράγματα. Π.χ., μπορούμε να κατανοήσουμε ό,τι συμβαίνει με βάση τον άξονα αριστερά – δεξιά;
Αριστερά – δεξιά
Το ΠΑΣΟΚ ήταν και είναι (ακόμη) ένα μεγάλο πλειοψηφικό κόμμα. Τέτοια κόμματα έχουν ελπίδες για κυβερνητική εξουσία όταν κερδίζουν τα δυναμικότερα στρώματα, όπου ανήκουν μισθωτοί και στελέχη με προσόντα, ένα τμήμα της επιχειρηματικότητας, ελεύθεροι επαγγελματίες. O νέος πρόεδρος αναπροσαρμόζει λοιπόν πρόγραμμα και σύμβολα. Ουσιαστικά διαγράφει από το λεξιλόγιό του τη λέξη σοσιαλισμός. H συνεργασία με τυπικούς εκπροσώπους του αριστερού κρατισμού λειτουργεί μάλλον ως άλλοθι.
Το ενδιαφέρον είναι ότι η Ν.Δ. διεκδικεί επίσης τον τίτλο της μεγάλης φιλελεύθερης παράταξης χωρίς τις ακρότητες του νεοφιλελευθερισμού! H γενικότερη κίνηση είναι προς το κέντρο, μολονότι οι δικές της διευρύνσεις σηματοδοτούν μάλλον ανασυγκρότηση του παραδοσιακού της χώρου. Ετσι εξηγούνται και οι ιδεολογικές-προγραμματικές συγκλίσεις των δύο κομμάτων: Μιλούν για καταπολέμηση της γραφειοκρατίας και της διαφθοράς, που ταλαιπωρούν πολίτες και επιχειρηματικότητα, για ανταγωνιστικότητα και οικονομική εξωστρέφεια κ.λπ.
Οι συγκλίσεις αυτές στην Ελλάδα δεν πρέπει να αποκοπούν από τις πολιτικές εξελίξεις σε άλλες χώρες. Οφείλουμε να κατανοήσουμε ότι οι αλλαγές δεν είναι μόνον τακτικοί ελιγμοί, αλλά και προσαρμογές στις νέες συνθήκες:
– Το περιβάλλον έγινε ανταγωνιστικότερο
– Οι παραδοσιακές «δεξιές» και «αριστερές» αντιλήψεις περί οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής που ασκείται από ένα πατερναλιστικό, καλοκάγαθο και ικανότατο «κράτος» απέτυχαν, και
– H κοινωνική δομή της χώρας άλλαξε.
Η Ελλάδα, έως έναν βαθμό, με ιδιομορφίες και με κάποια καθυστέρηση, παρακολουθεί ευρύτερες εξελίξεις. Και, θεωρητικά, η σύζευξη της κοινωνικής ευαισθησίας με τη φιλελεύθερη προγραμματική έχει νόημα. Πού είναι το πρόβλημά μας; Απλά, στο ότι το άνοιγμα του Γ. Παπανδρέου πήρε τη μορφή ακραίου φαινομένου. Ολες οι κινήσεις -διαγραφές, νέα ορολογία, νέα σύμβολα, εξαγγελία νέου φορέα, συμφωνίες με προσωπικότητες, νέο πρόγραμμα σε μια νύχτα- έγιναν εκτός θεσμών. Θα δούμε μετά τις εκλογές τι προοιωνίζονται.
Εκσυγχρονιστές και παρωχημένοι
Τέλος, μπορούμε να εξετάσουμε τις εξελίξεις με βάση το δίπολο παρωχημένη και εκσυγχρονιστική (ή μεταρρυθμιστική) κουλτούρα1. Σήμερα, διατυπώνεται από πολλούς η υπόθεση ότι στο ΠΑΣΟΚ ή στη νέα δημοκρατική παράταξη συσπειρώνονται οι διανοούμενοι του εκσυγχρονισμού, άνθρωποι με ανοιχτό πνεύμα, και τα ανταγωνιστικά στρώματα, ενώ τα μη ανταγωνιστικά-φορείς μιας παρωχημένης κουλτούρας συγκεντρώνονται γύρω από τη Ν.Δ. Ως εκ τούτου, συμπεραίνεται, αναδείχνονται οι κρυφές διαχωριστικές γραμμές της νεοελληνικής πραγματικότητας που η παλαιά διάκριση αριστερά – δεξιά έτεινε να συσκοτίσει!
Η ανάλυση αυτή, διάχυτη σε ορισμένους κύκλους, δεν ικανοποιεί, μολονότι δείχνει να εξηγεί κάποια φαινόμενα. Δεν ικανοποιεί, πρώτον, γιατί εξιδανικεύει τους πολιτικούς του εκσυγχρονισμού χωρίς λόγο, αφού στην πράξη πολλοί εξ αυτών επέδειξαν έλλειψη αρχών, ασυνέπεια και ηθική χαλαρότητα όσον αφορά το δημόσιο χρήμα. Δεύτερον, γιατί η ανάλυση εκσυγχρονιστές έναντι παρωχημένων είναι επιλεκτική: Δεν εξηγεί τη συνεργασία του ΠΑΣΟΚ με τυπικούς εκπροσώπους της κρατικίστικης και διόλου εκσυγχρονιστικής αριστεράς, παραβλέπει ότι στη Ν.Δ. συμμετέχουν στελέχη που αντιπροσωπεύουν σαφώς φιλελεύθερες θέσεις και απευθύνονται σε όσους πιέζονται ασφυκτικά από ένα αδιαφανές κομματικό κράτος.
Συναφώς, οι φιλελεύθεροι προβληματισμοί έχουν προχωρήσει συνεπέστερα στους τεχνοκράτες της Ν.Δ. Τέλος, όχι μόνο στη Ν.Δ. αλλά και στο ΠΑΣΟΚ συγκεντρώνονται μη ανταγωνιστικά, κρατικοδίαιτα στρώματα, τα οποία μάλιστα διογκώθηκαν την περίοδο που κυβερνά, επιθυμώντας απλά να διατηρήσουν τα κεκτημένα και διαβρώνουν όλους τους κοινωνικούς χώρους από την τέχνη ώς την παιδεία.
Τυπικά και τα δύο κόμματα έχουν το ίδιο πρόβλημα: Πώς θα προχωρήσουν στις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις που επιβάλλονται από τις νέες διεθνείς και ευρωπαϊκές συνθήκες και, ταυτόχρονα, να συγκρατήσουν τα εντός και εκτός του κράτους «λαϊκά» στρώματα που προβάλλουν τις δικές τους απαιτήσεις.
Η αλλαγή κυβέρνησης κάνει καλό σε όλους
Ο πολιτικός καιροσκοπισμός εξηγεί μερικές μετακινήσεις του πολιτικού προσωπικού. Αλλά πέρα από αυτόν, οι εξελίξεις επηρεάζονται από τις «τεκτονικές πλάκες» κάτω από την πολιτική. Οι αλλαγές στο διεθνές περιβάλλον και στην ίδια την κοινωνία, σε συνδυασμό με την αποτυχία παλαιών πολιτικών και θεσμών (αλόγιστες δαπάνες, συσσώρευση χρεών, γενικευμένο rent-seeking2) επέβαλαν την επανεξέταση παραδοσιακών ιδεολογημάτων σε ΠΑΣΟΚ και Ν.Δ. Αυτό βέβαια προς το παρόν σε επίπεδο προγράμματος.
Αλλά, τι θα γίνει με τις δομές; Επειτα από τόσα χρόνια παραμονής στην εξουσία, το ΠΑΣΟΚ έχει μεταβληθεί σε κέντρο ενός δικτύου ειδικών συμφερόντων χωρίς σταθερούς κώδικες συμπεριφοράς και αρχές που απλά αποσπούν πόρους σε βάρος της παραγωγικής οικονομίας με ευφάνταστες μεθοδεύσεις και, κυρίως, απομυζούν τη ζωτικότητα της κοινωνίας μας. Υπό τις συνθήκες αυτές εντείνεται το φαινόμενο της «παραγωγικής σκλήρυνσης». Το δίδαγμα: Δεν ωφελεί κανένα η μακροχρόνια παραμονή στην εξουσία γιατί, ανάμεσα σε άλλα, εκτρέφει δομές και παρωχημένες νοοτροπίες που εμποδίζουν τη βιώσιμη ανάπτυξη.
1. Διαμαντούρος N.: Πολιτισμικός δυισμός και πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2000. O ίδιος θεωρούσε το ΠΑΣΟΚ φορέα της παρωχημένης κουλτούρας!
2. O Θ. Πελαγίδης δεν διστάζει να μιλήσει για «κλεπτοκρατία».
(1) O κ. Π. Καζάκος είναι καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.