Π ερί το 1974, πέρασα από το χωριό Μέρμπακας (Αργολίδος) για να δω την ωραιότατη βυζαντινή εκκλησία του. Οταν χρόνια αργότερα ξαναπήγα, δεν υπήρχε καμιά πινακίδα πλέον με την επιγραφή ΜΕΡΜΠΑΚΑΣ, λεγόταν πια Αγία Τριάδα. Ημουν σοκαρισμένος, διότι μού ήταν αδιανόητο να αλλάζουν ακόμη και σήμερα τοπωνύμια και να σβήνεται έτσι η ιστορία. Στην περίπτωση του Μέρμπακα το όνομα του χωριού συνδεόταν με τον Λατίνο επίσκοπο Κορίνθου Wilhelm von Meerbeke, ο οποίος εγκαταστάθηκε εκεί μετά τη φραγκική κατάκτηση το 1204, που αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας. Ρώτησα έναν χωρικό για την αλλαγή και μου είπε πως έγινε επειδή ήταν τούρκικη η παλιά ονομασία: Μέρμπεη!
Περνώντας λίγες μέρες στην Μπαρμπίτσα Λακωνίας (τα δύο χωριά, που παλιά ονομάζονταν Βερβίτσα μετονομάστηκαν!) ξεφύλλισα το «Λεξικό των οικισμών της Πελοποννήσου» του Γ. A. Πίκουλα. Πρόκειται για μια πολύτιμη μελέτη, που αναφέρει και τις πολυάριθμες παλιές ονομασίες, οι οποίες είναι σχεδόν όλες ή σλαβικές ή αρβανίτικες (τούρκικες δεν συναντάμε καθόλου -εκτός από τις Μαχμούτμπεη, Μουσταφάπασα και Οσμάναγα κ.ο.κ.), και έχουν συνεπώς ένα ιστορικό υπόβαθρο. Ολοφάνερα επιδιώχτηκε να ξεχαστεί αυτή η ιστορική εξέλιξη. Τις παλιές ονομασίες τις θεωρούσαν «ξένες», άρα «μίασμα», το οποίο έπρεπε να εξολοθρευτεί.
Να δούμε, πώς οι γραφειοκράτες προχωρούσαν (με οδηγίες κυρίως της δεκαετίας του ’20):
Συνήθως «δημιούργησαν» ονομασίες, που ήταν αποκυήματα της (περιορισμένης) φαντασίας τους και δεν υπήρχαν (στην Πελοπόννησο τουλάχιστον): Το Κέντρον, Το Κεντρικόν, Καλλονή, Καλοχώριον, Καλόβρυση, Κεφαλόβρυση, Μέλισσα, Μεταμόρφωση, Περδικόβρυση, Περδικονέριον, Προσήλιον, Προσήλια, Σιτοχώριον, Χαραυγή (δύο στη Μεσσηνία!) και Χρυσαυγή.
Συχνά διάλεξαν ήδη υπάρχοντα για αντικατάσταση των παλιών: Ετσι βαφτίστηκαν «Καλλιθέα» τα χωριά Γαϊδουριάρη, Ζαραφούνα, Ζάχα, Κάνι, Μετερίζι, Μουράταγα και Σκούπα, η ονομασία «Κρήνη» αντικατέστησε τα Αράχοβα, Παλοβά και Βέλιζι, ενώ η Μουζούστα και Δούνιτσα έγιναν «Λεύκη». Σε λίγες περιπτώσεις μετέφρασαν: Αράχοβα σε Καρυές, του Βοϊβόντα σε Αρχοντας, Γκιόζα σε Μάτιον (Νόμιζαν -λανθασμένα πιστεύω- ότι το Γκιόζα προέρχεται από το τούρκικο «gžz» (=μάτι). Εάν ήταν έτσι, θα επρόκειτο για μια σπανιότατη περίπτωση μετάφρασης τούρκικης λέξης. Μου φαίνεται πιθανότερη η προέλευση από το «γκιόσα» (σλαβ. Kozje, αλβ. gjosa=γίδα).
Υπάρχει και μια κατηγορία τοπωνυμίων, που η ονομασία «ελληνοποιήθηκε»: η Αναστάσοβα έγινε Ανάστασις, η Βάλτσα Βάλτος (αν και «βάλτος» είναι λέξη σλαβική!), το Ζουνάτι Ζώνη, η Κερέσοβα Κερασέα, η Λαπάτα Λαπάθεια, το Μπεσχίνι Σχίνοι, το Μάρκασι Μάννα(!), η Μίρτιζα Μυρτέα, η Μέρτεζα Μύρτος, το Ρετούνι Αρετή, το Σίρτζι εξελίσσεται σε Σύρριζον(!), το Τόσκεσι σε Τόσκαι στην Αχαΐα, ενώ στη Μεσσηνία παραμένει Τόσκεσι! Αλλαγή έγινε όμως και σε περιπτώσεις, που η παλιά ονομασία ήταν κατανοητή: H Γκορτσιά έγινε Λιναριά, προφανώς επειδή η λέξη είχε ξένη «όψη» (πράγματι, είναι αρβανίτικη). Ηρωες της Επανάστασης χρησιμοποιήθηκαν για αντικατάσταση των Μπολάτι (τώρα Κολοκοτρώνης) και Κοντογόνι (Παπαφλέσσας).
Είναι αξιοπερίεργο (ή και όχι), πώς «γλίτωσαν» μερικά άκρως «ύποπτα» ονόματα: Αρβανίτης (δύο φορές) -το Αλβάνιτσα όμως αντικαθίσταται- Αράπηδες, Αραπόλακκα, Αραποχώρι, Σέρβος, Τουρκολέκας. Αλλες ασυνέπειες: το Καλέντζι (Ηλείας) έγινε Κεραμίδιον, μα τα άλλα 2 χωριά με το όνομα Καλέντζιον (Αχαΐας, Κορινθίας) έμειναν ως ήταν, Λόπεσι (Αχαΐας), αντικαταστάθηκε 4 φορές, ενώ από τα 2 χωριά με το όνομα Λιόπεσι έμεινε μόνο το ένα. Καταργήσανε το Γκορτσιά (βλ. παραπάνω) και διατηρήσανε το Γκοριτσά. Δεν κατάφεραν εν τούτοις να εξοντώσουν το Αράχοβα: σε τέσσερις περιπτώσεις το άλλαξαν, σε 2 όχι.
Ηδη το 1886 ο σοφότατος A. Μηλιαράκης έγραψε, ότι τα τοπωνύμια είναι τα «ζωντανά μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας και της γλώσσας». Δεν τον άκουσε κανένας, προφανώς.
Για να γυρίσουμε στην αρχή και να παρηγορηθούμε λίγο: ο OTE έβγαλε το 1997 μια κάρτα τηλεφώνου, η οποία δείχνει την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου και την επιγραφή: ΜΕΡΜΠΑΚΑΣ (ΑΡΓΟΛΙΔΑ): η λέξη Αγία Τριάδα δεν φαίνεται πουθενά. Πάλι καλά.
* O κ. Dr Gerhard Blmlein είναι φιλόλογος και μεταφραστής.