H αναζήτηση των αιτίων της τρομοκρατίας δεν έχει μόνο το νόημα της μελέτης ενός κοινωνικού φαινομένου πρωτόφαντου στη σημερινή έκτασή του. Πέρα από το θεωρητικό ενδιαφέρον, η αναζήτηση αυτή έχει και ένα νόημα πολύ πρακτικό: ο εντοπισμός των αιτίων δείχνει και κάποιους τρόπους πιθανής αντιμετώπισης του φαινομένου, έστω στο μέτρο που τα αίτια αυτά θα επιτρέπουν κάποια μέτρα για την εξάλειψή του ή για τον περιορισμό του. Αλλιώτικα δεν θα μας έμενε παρά να μάθουμε να ζούμε με το φαινόμενο, πράγμα όχι και τόσο εύκολο αφού θα σήμαινε να μάθουμε και να πεθαίνουμε εξ αιτίας του.
Βέβαια, τα όποια μέτρα καταπολέμησης της τρομοκρατίας -συνήθως δύσκολα και μακροπρόθεσμα- δεν θα έπρεπε να οδηγήσουν στην εγκατάλειψη της αστυνομικής προφύλαξης, και της απειλής αποτελεσματικών κυρώσεων – μέσα στα όρια που επιβάλλονται από την ανάγκη περιφρούρησης των αρχών του νομικού μας πολιτισμού. Το κακό είναι ότι ο φόβος των κυρώσεων δεν μπορεί να λειτουργήσει όταν το σχέδιο του τρομοκράτη στηρίζεται στον προαποφασισμένο θάνατό του. Ποια αποτρεπτική λειτουργία μπορεί να έχει η απειλή κάποιας ποινής για τον άνθρωπο που ξέρει ότι, έτσι κι αλλιώς, δεν θα ζει μετά την πράξη του; Ακόμα και η υλική προληπτική παρεμπόδισή του είναι δυσκολοκατόρθωτη…
Κοινωνικά αίτια της τρομοκρατίας
Οι κοινωνικοί μελετητές και οι πολιτικοί αναλυτές (κυρίως όσοι θέλουν να δείξουν και κάποιες δικαιολογίες των τρομοκρατών ή κάποιες ευθύνες των θυμάτων) επισημαίνουν τις διάφορες καταστάσεις ή τις διάφορες ενέργειες άλλων που μπορεί να προκαλέσουν την τρομοκρατία: το χαμηλό οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο ζωής μουσουλμανικών λαών, η εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών τους πηγών και ιδίως του πετρελαίου τους, η περιφρονητική στάση απέναντί τους, η κατοχή του εδάφους τους από θεωρούμενους απίστους, η υποτιθέμενη πολιτική υποστήριξη του Ισραήλ και η υποτιθέμενη μη πολιτική υποστήριξη των Παλαιστινίων, ακόμα και η ανάμνηση των σταυροφοριών – όλα αυτά, χωρίς πολλές θεμελιώσεις και χωρίς πολύ σεβασμό της χρονικής σειράς των γεγονότων. O ψυχολογικός αντίκτυπος από αυτά δημιουργεί μια αίσθηση αδιεξόδου, όπου η τρομοκρατία είναι τουλάχιστον τρόπος εκδίκησης.
Ας γίνει δεκτό ότι όλα αυτά μπορεί να περιέχουν κάποια δόση αλήθειας. Αυτά θα μπορούσαν να θεωρηθούν ευνοϊκοί όροι, έστω και αίτια για την ανάπτυξη μιας τρομοκρατίας που θα την ονόμαζα «εγκόσμια», αυτής που συνοδεύεται από την ελπίδα να δει ο δράστης τα αποτελέσματα της πράξης του, έστω τα άμεσα, δηλαδή την καταστροφή που θα προκαλέσει, αν όχι και τα κάπως απώτερα, δηλαδή την επιτυχία κάποιων από τους σκοπούς της δράσης του. Εστω και αν αποδέχεται τον κίνδυνο της σύλληψης και της τιμωρίας του – με κάποια ελπίδα να τα αποφύγει. Διαφορετικό όμως φαίνεται το ψυχόγραμμα του δράστη στις περιπτώσεις της τρομοκρατίας με αυτοκτονία. Εδώ αποκλείεται η ελπίδα της εγκόσμιας ικανοποίησης· μένει η προσδοκία της ικανοποίησης σε κάποιαν «άλλη» ζωή, μετά τον θάνατο.
Ο παράδεισος και ο θάνατος
Εδώ φαίνεται ο πρωταρχικός ρόλος που παίζει η θρησκευτική πίστη στην τρομοκρατία με αυτοκτονία. Πρέπει να υπάρχει ένα κίνητρο ικανό να κατανικήσει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, ένα ένστικτο που βάζει τη σφραγίδα του στις πράξεις και τις παραλείψει του κάθε ζωντανού οργανισμού στη φύση. Για να κατανικηθεί αυτό το ένστικτο, χρειάζεται η πίστη ότι ο θάνατος δεν είναι παρά ένα επεισόδιο μιας ζωής προορισμένης να συνεχιστεί και ύστερα από αυτόν. Και μάλιστα σε μια συνέχεια που μπορεί, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, να μου προσφέρει όσα ονειρεύτηκα στην παρούσα ζωή και θεληματικά εγκαταλείπω – παράδεισος. Και αν πιστέψω ότι αυτή η θυσία με την τρομοκρατική πράξη είναι η προϋπόθεση κάποιας αιώνιας ευτυχίας, κάθε δισταγμός πρέπει λογικά να εκλείψει.
Μια τέτοια πίστη σχετικοποιεί τον θάνατο όχι μόνο του αποφασισμένου δράστη αλλά και τον θάνατο των θυμάτων. Αν είναι «άπιστοι» καλά να πάθουν, απλώς επισπεύδεται κάπως η αιώνια τιμωρία τους. Αλλά και αν είναι πιστοί ή, έστω παρά την απιστία τους, κάποιες καλές τους πράξεις αρκούν για την αιώνια σωτηρία τους, ο Θεός (Αλλάχ ή όπως κι αν λέγεται) θα κάνει τους αναγκαίους λογαριασμούς και τις αναγκαίες διαφοροποιήσεις. Στην ουσία, δεν συμβαίνει τίποτα τρομερό: απλώς για μερικούς ανθρώπους (έστω για μερικές χιλιάδες ανθρώπων, π.χ. στη Νέα Υόρκη) απλώς επισπεύδονται οι διαδικασίες μετάβασης στην αιώνια ζωή.
Είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί ο ρόλος της θρησκευτικής πίστης στην αυτοκτονούσα τρομοκρατία. Επιβεβαιώνεται εμπειρικά από την εξέταση της ζωής των τεσσάρων τρομοκρατών της πρόσφατης φονικής επιχείρησης στο Λονδίνο. Για κανέναν δεν μπορεί να λεχθεί ότι ενήργησε από κοινωνική απόγνωση ή περιθωριοποίηση: όλοι λίγο-πολύ ενταγμένοι στη βρετανική κοινωνία, με κολεγιακές σπουδές, ο ένας κοινωνικός λειτουργός, ο άλλος πρωταθλητής του κρίκετ και φοιτητής σωματικής αγωγής. Το κοινό στοιχείο: η θρησκευτική μουσουλμανική πίστη. O ένας είχε ασπασθεί τον μουσουλμανισμό, οι άλλοι τρεις, γεννημένοι μουσουλμάνοι, είχαν φοιτήσει σε μουσουλμανικό θρησκευτικό σεμινάριο στο Πακιστάν, όπου οι γονείς τους τους είχαν στείλει για να ξαναβρούν τις εθνικές τους ρίζες και για να μάθουν το Κοράνι. Το έμαθαν τόσο καλά ώστε σκότωσαν κάπου εκατό ανθρώπους για να πάνε, σίγουρα και γρήγορα, στον παράδεισο.
Πίστη και φανατισμός
Ας μη λεχθεί ότι αυτά είναι ακραία φαινόμενα θρησκευτικού φανατισμού. O φανατισμός είναι άρρηκτα δεμένος με τη φύση της όποιας θρησκευτικής πίστης: όταν κατέχεις μιαν απόλυτη αλήθεια που έχει αποκαλύψει ο ίδιος ο Θεός και όταν η διαβίωση, σύμφωνα με τις εντολές αυτής της αλήθειας, σου εξασφαλίζει την αιώνια ευτυχία, τι νόημα έχουν οι ανοχές και οι χλιαρότητες. Υπόδειγμα θα γίνουν οι χριστιανοί που φεύγουν στα μισά της λειτουργίας, μετά το Ευαγγέλιο ή μόλις «βγουν τα Αγια», γιατί βαριούνται να παρακολουθήσουν τη Μετουσίωση; Δεν λέχθηκε ότι η χειρότερη κόλαση περιμένει τους χλιαρούς, εκείνους που βιώνουν την Εκκλησία ως προσκοπική ομάδα;
Μερικοί ίσως θα πουν ότι η θρησκευτική πίστη φθάνει έτσι στα όρια της παράνοιας. Παράνοιας; Οταν, με βάση τις καλές μου πράξεις -ή ύστερα από μια εξομολόγηση όπου μου αφέθηκαν οι αμαρτίες- μπορεί να είμαι σίγουρος ότι θα περάσω στην αιώνια ευτυχία του παραδείσου, τι νόημα έχει να μη θέλω να πεθάνω; Βέβαια, δεν αυτοκτονώ γιατί τον χρόνο του θανάτου μου θα τον καθορίσει ο Θεός, αλλιώς αμαρτάνω. Αλλά το να φοβάμαι τον θάνατο ή να εύχομαι τη ζωή (στην «κοιλάδα των δακρύων»), γιατί; Επισημαίνει μια βασική ασυνέπεια της χριστιανικής -ή όποιας άλλης- θρησκευτικής πίστης το αστείο: Ολοι θέλουμε να πάμε στον παράδεισο, αλλά κανείς δεν θέλει να πάει σήμερα…
Για να γυρίσουμε στο θέμα της ισλαμικής τρομοκρατίας, που ολοένα και συχνότερα παίρνει τη μορφή των επιθέσεων αυτοκτονίας: η καταπολέμηση του φαινομένου αναγκαστικά περνάει από τη διάδοση και την επικράτηση κάποιων αρχών ορθολογισμού που θα διέλυαν τους πειρασμούς για μιαν άλλη ζωή εξασφαλισμένη από τις τρομοκρατικές πράξεις. Μακρόπνοο σχέδιο; Μήπως είναι ταχύτερης απόδοσης η μέθοδος της εξάλειψης των κοινωνικών αδικιών ή της εγκαθίδρυσης της δημοκρατίας στις μουσουλμανικές χώρες;