Εχουμε δύο παράλληλα και μάλλον όχι άσχετα μεταξύ τους φαινόμενα: Την εγκατάσταση ελληνικών επιχειρήσεων και γενικότερα τη διείσδυση οικονομικής δραστηριότητας στις άλλες βαλκανικές χώρες. Και τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας στον βαλκανικό χώρο, όπως επισήμανε η «K» στο κεντρικό πρωτοσέλιδο θέμα του κυριακάτικου φύλλου της.
Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και ένα τρίτο φαινόμενο: Τις καθημερινές και μαζικές επισκέψεις καταναλωτών από τη Βόρεια Ελλάδα στις γειτονικές χώρες, όπου ορισμένα προϊόντα είναι φθηνότερα. Και οπωσδήποτε ένα τέταρτο: Την μεγάλης έκτασης εισροή, τα τελευταία 10-15 χρόνια, εργασίας στη χώρα μας από τις άλλες βαλκανικές χώρες και ιδιαίτερα από την Αλβανία.
Εκτός από τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας (ελπίζω), όλα τα άλλα φαινόμενα αντιμετωπίζονται από την κοινή γνώμη με σκεπτικισμό ή με απροκάλυπτη εχθρότητα, που κάνουν τουλάχιστον αμήχανη τη βαθιά πελατειακή πολιτική μας ηγεσία και ασφαλώς παρεμποδίζουν την κατανόηση της απώτερης σημασίας αυτών των φαινομένων και την αντίστοιχη διαμόρφωση ενιαίας, συνεπούς και συνολικής βαλκανικής πολιτικής, από την πλευρά της διαρθρωμένης κεντρικά και περιφερειακά πολιτικής ηγεσίας. Αν, δηλαδή, τα φαινόμενα αυτά σηματοδοτούν τη διαμόρφωση μιας νέας ενότητας, ενός νέου και ενιαίου οικονομικού χώρου και αν ενδεχομένως είναι η απαρχή μιας γιγαντιαίας ανακατανομής σ’ αυτόν τον χώρο κεφαλαίων, εργασίας και δραστηριοτήτων με νέους και πρωτοφανείς όρους και κανόνες.
Πολλά ερωτήματα προκύπτουν από αυτές τις εξελίξεις και τις ανακατατάξεις και από την ενδεχόμενη απώτερη σημασία τους. Οχι μόνο σχετικά με την οικονομία, αλλά επίσης με την πολιτική και τον πολιτισμό, αλλά και με τη διαμόρφωση των νέων, μεταψυχροπολεμικών κοινωνιών. Θα μπορούσαν να συνοψισθούν σε ένα: Ποιος ρόλος ανήκει στη χώρα μας και ποια πολιτική στρατηγική επιβάλλει.
Ας πάρουμε ένα από αυτά τα φαινόμενα, αυτό που ίσως περισσότερο από τα άλλα εξοργίζει την κοινή γνώμη: τη μετανάστευση επιχειρήσεων στις γειτονικές βαλκανικές χώρες. Και ας ξεκινήσουμε από ένα ερώτημα: Μας βλάπτει ως χώρα αυτή η μετανάστευση, οπότε το κράτος οφείλει να την παρεμποδίσει με όλα τα μέσα που διαθέτει, θέτοντας πρωτίστως και θέματα που άπτονται του ποινικού νόμου, όπως η κατάχρηση επιδοτήσεων και άλλα; ΄H, αντιθέτως, μας συμφέρει οπότε το κράτος οφείλει να την ενθαρρύνει, να την ενισχύσει και να την προωθήσει; (Ουσιαστικά είναι δύο διαφορετικά ερωτήματα που δεν επιδέχονται διαζευκτική διατύπωση. Τα διατυπώνουμε διαζευκτικά για να τα απλουστεύσουμε.)
Νομίζω ότι η απάντηση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη σκοπιά έρευνας του φαινομένου. Αν περιορισθούμε στον ελληνικό χώρο, στους όρους και στους κανόνες που ισχύουν σε αυτό, το φαινόμενο έχει τραγικά αποτελέσματα, ιδιαίτερα στην απασχόληση. Δεν πρόκειται όμως για ανέντιμη ή «αντιπατριωτική» συμπεριφορά (με εξαίρεση τις περιπτώσεις των καταχρήσεων που πρέπει να τακτοποιηθούν). Πρόκειται για συνήθη επιχειρηματική συμπεριφορά προσαρμογής σε νέους όρους εργασίας που διαμορφώνονται σε ευρύτερο από τον εθνικό χώρο, σε μια άλλη διαφορετική ενότητα όρων και δεδομένων. H μετανάστευση επιχειρήσεων θέτει, με βίαιο και καταναγκαστικό τρόπο, πολλά ζητήματα προσαρμογής της εσωτερικής αγοράς εργασίας. Ομως, σε ακραίες τουλάχιστον περιπτώσεις, τα ίδια ζητήματα τίθενται, με ακόμη πιο βίαιο και καταναγκαστικό τρόπο και χωρίς τη μετανάστευση, με τη χρεοκοπία και το κλείσιμο των επιχειρήσεων. H μετανάστευση επιχειρήσεων έχει μεγάλο ηθικό και συναισθηματικό βάρος, άρα και πολιτικό κόστος. H μονομερής, όμως, και εθνοκεντρική αντιμετώπιση του φαινομένου δεν αντέχει στη λογική του ευρύτερου πεδίου, όπως διαμορφώνεται σήμερα στα Βαλκάνια (και στον κόσμο ολόκληρο).
Οπως συχνά (αν όχι πάντοτε) συνέβη και στο παρελθόν, ίσως και σήμερα οι επιχειρηματίες, οι έμποροι και οι μεταπράτες, με το ένστικτο του κέρδους, διαισθάνονται περισσότερο από τους πολιτικούς τις μελλοντικές εξελίξεις και προσαρμόζονται εύκολα και γρηγορότερα.