H θεομηνία που έπληξε τις νοτιοανατολικές πολιτείας των ΗΠΑ και η πέραν κάθε πρόβλεψης αποδόμηση μιας κοινωνίας, όπως την αποκάλυψαν τα MME, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι «κάτι σάπιο υπάρχει στο βασίλειο της Δανιμαρκίας». H εντυπωσιακή αμεριμνησία της ομοσπονδιακής κυβέρνησης πριν και μετά την καταστροφή και η βεβαιότητα ότι ένα αόρατο σύστημα θα λειτουργούσε αυτόματα υπέρ της διευθέτησης της κρίσης, έδρεψε τους καρπούς της απραξίας. Ετσι, οι δυνάμενοι έφυγαν εγκαίρως αφήνοντας τα περιουσιακά τους στοιχεία στη διάθεση των ανέμων και της θάλασσας, ενώ οι λιγότερο «κινητικοί» απώλεσαν αγαθά σημαντικότερα και από τη μικρή τους περιουσία. H σημερινή κυβέρνηση, που φρόντισε να μεταφέρει την πολιτοφυλακή της Λουιζιάνα, καθώς και πόρους που είχαν διατεθεί για την επισκευή των αντιπλημμυρικών φραγμάτων της Νέας Ορλεάνης, στη διαχείριση της μακρόσυρτης ιρακινής κρίσης, αρνείται τώρα να αναγνωρίσει τις ευθύνες της. Πολλοί μάλιστα απολογητές του προέδρου προωθούν στο Διαδίκτυο τη θεωρία ότι για όλα φταίει το κράτος πρόνοιας, που δημιουργεί άτομα χωρίς πρωτοβουλία και τα εθίζει στην τεμπελιά και την αρπαγή. H δυσάρεστη αυτή εικόνα της ισχυρότερης από τις δυτικές χώρες ανακαλεί τις προφητικές παρατηρήσεις του Γερμανού διανοητή Oswald Spengler για τα συμπτώματα της δυτικής παρακμής.
Το 1922 ο μαθηματικός και φιλόσοφος Spengler εξέδωσε τον δεύτερο τόμο των απόψεών του για την παγκόσμια ιστορία με τον τίτλο που έκτοτε έκανε το μνημειώδες αυτό έργο γνωστό: «H παρακμή της Δύσης». O Spengler προέβλεψε την πτώση του δυτικού πολιτισμού πριν από 83 περίπου χρόνια και μερικά από τα συμπτώματα της παρακμής, όπως τα αντιλαμβανόταν, ακούγονται εξαιρετικά εύστοχα για τον παγκοσμιοποιημένο πλέον δυτικό μας πολιτισμό. Οσοι αμφισβήτησαν την εγκυρότητα της πρόβλεψής του μετά την αναπτυξιακή ανασυγκρότηση του μεταπολεμικού δυτικού κόσμου, αντιμετωπίζουν σήμερα με περισσότερη περίσκεψη τις σκέψεις του Spengler.
Το εύρος της σύλληψης αυτής είναι τεράστιο και η προσέγγιση της θεματολογίας κοπιαστική. Πρόκειται για έργο που αμφισβητεί τις καθιερωμένες βεβαιότητες επανατοποθετώντας τα βασικά γνωρίσματα των πολιτισμών σε νέες βάσεις. Ετσι, ο Spengler θεωρεί τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό πολύ διαφορετικό από τον δυτικό, γιατί η αντίληψη των Ελλήνων για τον χρόνο ήταν μιας αέναης επανάληψης χωρίς πρόοδο. O «γοτθικός» άνθρωπος και η εφεύρεση του μηχανικού ρολογιού κατέστησαν τον χρόνο μετρήσιμο αγαθό, ενώ η χριστιανική πίστη πρόσθεσε την υπόσχεση της μετάστασης σε ένα υψηλότερο πεδίο ύπαρξης.
Εν τούτοις τόσο ο «Μαγικός» -όπως τον αποκαλεί- κόσμος της ύστερης αρχαιότητας και του Ισλάμ όσο και ο «φασιστικός» κόσμος του δυτικού Μεσαίωνα δέχτηκαν την καταιγιστική επίθεση του λογικοκρατούμενου Διαφωτισμού. Σταδιακά ο δυτικός άνθρωπος εγκατέλειψε τη σχέση του με το φυσικό περιβάλλον και ακολούθησε τον ρασιοναλισμό στην τελευταία φάση του δυτικού πολιτισμού, όπως εδραιώθηκε στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις. O πολιτισμός αυτός συγχρονίστηκε με τη δημιουργία του «τεχνικού» κόσμου. O Spengler επισημαίνει τον ανεξέλεγκτο χαρακτήρα της διαδικασίας πολλαπλασιασμού της τεχνολογίας ώστε να καταλήξει να κατευθύνει μάλλον, παρά να κατευθύνεται από τον δημιουργό της.
Μαζί με την επικράτηση της τεχνολογίας γιγαντώθηκε και η σημασία του χρήματος στις δυτικές κοινωνίες. Και ενώ το χρήμα αρχικά υπηρετούσε απλώς την ανάπτυξη της βιομηχανίας, απέκτησε σταδιακά μια δική του αυτόνομη ύπαρξη. O Spengler επισημαίνει εδώ την παλιά αναμέτρηση ανάμεσα στην παραγωγική και την κτητική οικονομία. «Και τότε κάτι συνέβη που αποτελεί και την πεμπτουσία του χρήματος. Αν το χρήμα είχε μια χειροπιαστή υπόσταση θα διαρκούσε για πάντα. Επειδή όμως είναι κυρίως προϊόν της φαντασίας και της εφευρετικότητας του ανθρώπου, θα εξαφανιστεί όταν θα έχει οδηγήσει τον οικονομικό κόσμο στο τέλος του».
Από όλες τις αιτίες για την παρακμή της Δύσης, η επικράτηση της οικονομικής σκέψης αποτελεί, σύμφωνα με τον Spengler, την τελευταία πράξη του πολιτισμού μας. O ίδιος δεν διαφοροποιεί τον Ανταμ Σμιθ από τον Κάρολο Μαρξ στη θεώρηση του ενιαίου χαρακτήρα του δυτικού οικονομικού φαινομένου. Μολονότι υποδεικνύει τις αστοχίες στις προβλέψεις των αστών ότι τα οικονομικά τους συμφέροντα θα απέτρεπαν τον A΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και των εργατών ότι ο κομμουνισμός θα θριάμβευε στην Ευρώπη, πιστεύει ότι η οικονομία υπήρξε η κινητήρια δύναμη της δημοκρατίας και των σημαντικών πολιτικών εξελίξεων του 20ού αιώνα. Στη σχέση όμως πολιτικής και οικονομίας προκρίνει την πρώτη ως δύναμη που εμπνέει τους πολίτες και τους ωθεί σε θυσίες και δημιουργικά έργα.
Παρατηρεί, όμως, ο Spengler το συναισθηματικό (αν και δεν το ονομάζει έτσι) έλλειμμα στην «ψυχή» του δυτικού ανθρώπου. O άκρατος ρασιοναλισμός, ο ευδαιμονισμός που γίνεται αναπόφευκτα το ιδανικό του οικονομικού ανθρώπου και ο υψηλής στάθμης τεχνικός πολιτισμός χωρίς την αναζήτηση της αλήθειας, αποτελούν στοιχεία του σκηνικού που έστησε ο Γερμανός φιλόσοφος το 1922, αλλά που θα ταίριαζαν ίσως περισσότερο στις μέρες μας.
Ο κόσμος που o Spengler πίστευε ότι θα συνόδευε την παρακμή του δυτικού πολιτισμού αποκτά συγκεκριμένο πρόσωπο με τις σκηνές από τη Νέα Ορλεάνη, που μεταδίδουν τα ειδησεογραφικά πρακτορεία. H πληθώρα των λογικών αναλύσεων ex post facto, η κραυγαλέα απουσία μέριμνας, η κοινωνία των δύο ταχυτήτων, τα κηρύγματα που δεν προσφέρουν στήριξη, αλλά εντείνουν τη μοναξιά των παθόντων, όλα αυτά και πολλά άλλα καθιστούν την πρόβλεψη του Spengler επίκαιρη.
* O κ. Θ. Βερέμης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας.