Αρχαία και σύγχρονη Δημοκρατία

Αρχαία και σύγχρονη Δημοκρατία

3' 57" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Το 1787-89 οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής απέκτησαν το ομοσπονδιακό τους Σύνταγμα σύμφωνα με το οποίο την κυριαρχία του νέου κράτους μοιράζονταν οι δεκατρείς πολιτείες με την ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Τα κυριότερα ιστορικά υποδείγματα που οι πατέρες του Συντάγματος επικαλέστηκαν ως πηγή της εμπνεύσεώς τους ήταν η Αχαϊκή Συμπολιτεία και το Κοινό των Λυκίων. H πραγματική τους όμως σχέση με την αρχαιότητα σταματάει εδώ. Οι «θεμελιωτές πατέρες» γνώριζαν μέσα από την ευρωπαϊκή γραμματεία του δέκατου όγδοου αιώνα τους Ρωμαίους καλύτερα από τους Ελληνες. Ετσι, όταν συναντήθηκαν το 1787 στη Φιλαδέλφεια δεν επέλεξαν το ελληνικό «Συμβούλιο του Αρείου Πάγου», αλλά τη ρωμαϊκή Γερουσία ως ονομασία και αργότερα αποκάλεσαν το κτίριο της Βουλής τους Καπιτώλιο. Το ρωμαϊκό αβασίλευτο καθεστώς (Republic) ήταν γνωστό στους Ευρωπαίους της Αναγέννησης (Μακιαβέλι) που πέρασαν τη γνώση τους αυτή στους διαφωτιστές και ιδιαίτερα τον Ρουσό. H προσοχή της γαλλικής επανάστασης στρεφόταν περισσότερο προς τη Σπάρτη και λιγότερο στην Αθήνα. Οι Ιακωβίνοι πίστευαν μεταξύ άλλων ριζοσπαστικών μέτρων που ήθελαν να επιβάλουν, ότι τα παιδιά έπρεπε να απομακρύνονται από τους γονείς και να διαπαιδαγωγούνται από το κράτος, σύμφωνα με τις αρχές ενός υποτιθέμενου δημοκρατικού συστήματος. Τόσο στην Αμερική όσο και στη Γαλλία της επανάστασης, μεγαλύτερο ενδιαφέρον υπήρχε για το αβασίλευτο και όχι ιδιαίτερα δημοκρατικό καθεστώς της Ρώμης πριν από την αυτοκρατορία, παρά για την αθηναϊκή δημοκρατία. H συμμετοχική Δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας, όπως υποστήριζε ο Ρουσό, προοριζόταν για τις μικρές ομοιογενείς κοινότητες των ελβετικών καντονίων και λιγότερο για τις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες. Οι τακτικές συναθροίσεις των Πουριτανών της Νέας Αγγλίας στο Cambridge της Μασαχουσέτης το 1632, αποτελούσε μια θρησκευτική εκκλησία του δήμου, στην οποία λαμβάνονταν όλες οι σοβαρές αποφάσεις της κοινότητας των πιστών.

Η σχέση της Δημοκρατίας με την ελευθερία και την ισότητα υπήρξε το θέμα που απασχόλησε τους πολιτικούς φιλοσόφους ώς τις μέρες μας. Στην κλασική Αθήνα η Δημοκρατία συνδεόταν άμεσα με τις έννοιες της ισονομίας και της ελευθερίας. Αντίθετα, η «Δημοκρατία» στην εγκυκλοπαίδεια του Ντιντερό, αποτελεί απειλή για την ίδια την ελευθερία των πολιτών. H αντίληψη αυτή των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών ίσως βασίστηκε στην κριτική που άσκησαν στο δημοκρατικό πολίτευμα ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Ως πολίτευμα των φτωχών η Δημοκρατία αποτελούσε κατά αυτούς απειλή για τις ελευθερίες των ευκατάστατων τάξεων. H διεφθαρμένη της μάλιστα εκδοχή, η οχλοκρατία (κατά Αριστοτέλη), απειλούσε τις ελευθερίες όλων των πολιτών. H επανασύνδεση της Δημοκρατίας με την ισονομία και την ελευθερία, κατά το κλασικό πρότυπο, πραγματοποιήθηκε οριστικά από τους Βρετανούς Ωφελιμιστές, τον Τζέρεμι Μπένθαμ, τον Τζέιμς Μιλ και τον Τζον Στούαρτ Μιλ. Εκτοτε ο όρος διατηρεί το νόημα αυτό.

Η παραμονή του Αλέξη ντε Τοκβίλ το 1835-40 στις ΗΠΑ, άλλαξε την αντίληψη που επικρατούσε έως τότε για την αθηναϊκή Δημοκρατία. Από το 1842 η εγκυκλοπαίδεια Britannica παρουσίασε τις ΗΠΑ ως «το καλύτερο παράδειγμα Δημοκρατίας σήμερα», ώστε μια μεγάλη χώρα να οικειοποιείται τον χαρακτηρισμό, συνδέοντας έτσι τη συμμετοχική αθηναϊκή Δημοκρατία με το αντιπροσωπευτικό σύστημα των Αμερικανών. Στη Γερμανία του Γκαίτε, του Χέρντερ και του Σίλερ, η Ελλάδα προτιμήθηκε από τη Ρώμη και η Αθήνα από τη Σπάρτη. Κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο οι Βρετανοί και οι Γάλλοι ταυτίζονταν πλέον με τους δημοκρατικούς Αθηναίους, ενώ οι Γερμανοί με τους αυταρχικούς Σπαρτιάτες.

Παρά τις συχνές αναφορές της σύγχρονης ιστοριογραφίας στη συγγένεια της Δημοκρατίας μας με την αθηναϊκή, η αλήθεια είναι ότι οι διαφορές ανάμεσά τους είναι ακόμα ουσιώδεις. Και δεν είναι μόνο η διαφορά ανάμεσα στην άμεση και τη σημερινή αντιπροσωπευτική Δημοκρατία, αλλά η επιβεβλημένη συμμετοχή στα κοινά που καθιστούσε τους αρχαίους Αθηναίους ενήμερους πολίτες στα ζητήματα της πόλεως-κράτους των. H τυχαία επιλογή με κλήρο τούς εξασφάλιζε τη δημοκρατική αντιπροσωπευτικότητα στη διοίκηση, ενώ η μικρή τους θητεία δημιουργούσε μέσα στα χρόνια μεγάλο αριθμό πολιτών με θητεία στα κοινά. Στα υψηλά κλιμάκια της εξουσίας δεν είχαν θέση οι ερασιτέχνες, όμως οι αποφάσεις της ηγεσίας, αντίθετα από ό,τι συμβαίνει συνήθως σήμερα, έπρεπε να τεθούν υπό την κρίση και την έγκριση των πολιτών. Στις μέρες μας οι πολίτες ψηφίζουν τους αντιπροσώπους τους στα Κοινοβούλια μια φορά κάθε τόσα χρόνια και στα ενδιάμεσα διαστήματα μπορούν να αδιαφορούν για τα κοινά. Στην αρχαία Αθήνα η κοινοποίηση των πολιτικών προτάσεων και η διαφάνεια στην υιοθέτηση ή την απόρριψή τους αποτελούσαν ακρογωνιαίο λίθο του συστήματος.

Ισως, όπως προτείνει ο Δανός ιστορικός της αρχαιότητας, Μόγκεν Χέρμαν Χάνσεν1, η συμμετοχική, άμεση Δημοκρατία να ξαναϋπάρξει χάρη στη χρήση του Διαδικτύου. Δεν αποκλείεται, δηλαδή, στο μέλλον οι πολίτες να σκύβουν στον υπολογιστή τους για να ασκήσουν τα πολιτικά τους καθήκοντα σε δημοψηφισματικό σύστημα που προσκαλεί όλους σε συζήτηση και έγκριση κάθε σημαντικής απόφασης των κυβερνήσεων. Εως τότε το αντιπροσωπευτικό σύστημα θα εξακολουθεί να υπολείπεται της αρχαίας Δημοκρατίας σε δημοκρατικότητα.

* O κ. Θάνος Βερέμης είναι πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας και καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

1 Mogens Herman Hansen, The Tradition of Ancient Greek Democracy and its Importance for Modern Democracy, The Royal Danish Academy of Sciences & Letters, 2005.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή