Στο σημείωμα της περασμένης Παρασκευής αναφερθήκαμε στο Πρόγραμμα για τη Μεταρρύθμιση στη Δικαιοσύνη. Ακριβέστερα, αποκλειστικά στο κεφάλαιο που αφορά τις επιδιωκόμενες αλλαγές στο επικρατούν σήμερα καθεστώς των φυλακών. Δεν νομίζω ότι μπορούμε να μιλήσουμε για μεταρρύθμιση του σωφρονιστικού συστήματος, δηλαδή για αλλαγή στις αφετηρίες, στις μεθόδους και στους σκοπούς που θα μας ανάγκαζε να σκεφτούμε από την αρχή τη στέρηση της ελευθερίας και τον εγκλεισμό ως μεθόδους κοινωνικής άμυνας και σωφρονισμού.
Το Πρόγραμμα Μεταρρύθμισης εξαντλείται σε ορισμένα πρακτικά μέτρα τα οποία θα μπορούσαν να βελτιώσουν την κατάσταση χωρίς να μεταβάλουν την ουσία του εγκλεισμού. Τα μέτρα αυτά είναι η αποσυμφόρηση των φυλακών και ο διαχωρισμός των κρατουμένων με την ανέγερση και λειτουργία έξι νέων σωφρονιστικών καταστημάτων σε διάφορες περιοχές της χώρας. Από σωφρονιστικής πλευράς, ιδιαίτερη σημασία έχει ο διαχωρισμός των κρατουμένων ανάλογα με την ηλικία, το αδίκημα, αλλά και με άλλα κριτήρια. Είναι ακόμα τα ευεργετικά μέτρα υπέρ των κρατουμένων, η υπό όρους απόλυση εφόσον έχουν εκτίσει ένα μέρος της ποινής τους, η χάρη και η εργασία μέσα στη φυλακή, «αμειβόμενη» με ώρες κράτησης οι οποίες προσμετρώνται στην έκτιση της ποινής. Το Πρόγραμμα προβλέπει την επιτάχυνση εφαρμογής αυτών των μέτρων, αλλά μόνο στους καταδικασθέντες για πλημμελήμματα. Τέλος, το Πρόγραμμα προβλέπει μέτρα για την αναβάθμιση και επαγγελματική επιμόρφωση των κρατουμένων. Γύρω από τα μέτρα αυτά, τα τελευταία πενήντα χρόνια, έχουν διατυπωθεί πολλές προτάσεις για τη διεύρυνσή τους και τη συμπλήρωση ώστε να αποτελέσουν ενιαίο και αποτελεσματικό σύστημα σωφρονισμού, που θα μπορούσε να υπηρετήσει τους δύο βασικούς σκοπούς: την ήρεμη και δημιουργική διαβίωση μέσα στη φυλακή και, δεύτερο, τη γρήγορη και ομαλή επανένταξη στην κοινωνία. Με αφετηρία τις αρχές αυτές επιχειρήθηκε παλαιότερα από τον μακαρίτη Κώστα Λαμπρία (αδελφό του επίσης μακαρίτη δημοσιογράφου και υπουργού Τάκη Λαμπρία) να οργανωθεί και να λειτουργήσει η πρότυπος «ανοιχτή» φυλακή Ωρωπού. Το πείραμα τελικά απέτυχε γιατί το υπονόμευσαν και το διέβαλαν οι τότε μανδαρίνοι του υπουργείου Δικαιοσύνης.
Σήμερα, θα σας απασχολήσω με δύο ιδιαίτερες κατηγορίες κρατουμένων: Τους αλλοδαπούς κρατούμενους, που σύμφωνα με το υπουργείο Δικαιοσύνης αποτελούν το 40% του συνόλου, και κυρίως τους χρήστες ναρκωτικών ουσιών και τα «βαποράκια».
Για τους αλλοδαπούς κρατούμενους (50% Αλβανοί) το Πρόγραμμα Μεταρρύθμισης αναφέρει ότι το υπουργείο Δικαιοσύνης βρίσκεται σε επαφή με τις χώρες προέλευσης για να μεταφερθούν εκεί και να εκτίσουν το υπόλοιπο της ποινής τους. Για ορισμένο αριθμό θα μπορούσε ίσως να εξετασθεί η αποφυλάκιση και η απέλαση στις χώρες προέλευσης. Για την κατηγορία αυτή των κρατουμένων έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί πολλές αμφιβολίες αν κατά τη σύλληψη, την προανάκριση και τη δίκη είχαν τις ίδιες δικαστικές εγγυήσεις με τους ημεδαπούς, αν είχαν επαρκή υπεράσπιση, αν έγιναν σεβαστά τα δικαιώματά τους για τη διαμόρφωση του κατηγορητηρίου στην προανάκριση και αν είχαν την ευχέρεια να απολογηθούν και υπερασπίσουν τον εαυτό τους. Είναι ένα ζήτημα που θα έπρεπε να διερευνηθεί.
Για τη δεύτερη κατηγορία των κρατουμένων, τους χρήστες ναρκωτικών ουσιών και τα «βαποράκια» (μικροδιακινητές), υπάρχουν πολλά προβλήματα, νομικά, ηθικά και πρακτικά. Από τη νομική πλευρά δεν εξηγήθηκε ποτέ επαρκώς πώς και γιατί η ειδική σχέση εξάρτησης από μια ουσία θεμελιώνει ποινικό αδίκημα. H νομοθεσία μας προφανώς αισθάνεται αυτό το κενό και διακρίνει τη χρήση από το εμπόριο και μάλιστα καθιερώνει κριτήρια διάκρισης. Και αναθέτει τη διάκριση στον δικαστή.
Η διάκριση όμως είναι πρακτικά ανέφικτη και επειδή ακριβώς είναι ανέφικτη και άρα αυθαίρετη όταν επιχειρείται, αποτελεί το κεντρικό σημείο προς το οποίο στρέφονται οι προσπάθειες διαφθοράς. O γιατρός της φυλακής εξίσου βάσιμα και ακίνδυνα μπορεί να βεβαιώσει ότι είναι χρήστης ή «βαποράκι» ή έμπορος ναρκωτικών ουσιών. Την ίδια ευχέρεια έχουν η προανάκριση και το δικαστήριο.
Το «βαποράκι» (μικροδιακινητής) είναι κεντρικός και αποφασιστικός κρίκος στη διακίνηση ναρκωτικών ουσιών και ικανότατος πωλητής, επειδή από τις πωλήσεις εξαρτάται η ικανοποίηση του πάθους του. Πρακτικά είναι ελάχιστοι οι χρήστες που ταυτόχρονα δεν είναι και «βαποράκια». Κάθε χρήστης, ανάλογα με τις περιστάσεις και τις ανάγκες, είναι δυνάμει «βαποράκι». H ποσότητα της ναρκωτικής ουσίας που θα βρεθεί στην κατοχή του την ώρα της σύλληψης δεν είναι πάντοτε ασφαλές κριτήριο διάκρισης. Μπορεί θαυμάσια να κάνει τη δουλειά του διακινώντας κάθε φορά ποσότητα μιας χρήσης.
Ο χρήστης-«βαποράκι» ως ενδιάμεσος μεταξύ εμπόρου και καταναλωτή είναι ταυτόχρονα και η ασπίδα που προστατεύει τον πρώτο. Και επιπλέον εκείνος που προωθεί αποτελεσματικά τη μετάβαση από το ένα είδος ναρκωτικής ουσίας στο άλλο, το αποτελεσματικότερο, το ακριβότερο και επικερδέστερο.
Οι φυλακές είναι γεμάτες από χρήστες-«βαποράκια». Με την ιδιότητα του χρήστη τα δικαστήρια έπρεπε να τους απαλλάξουν από κάθε κατηγορία. Και με την ιδιότητα του μικροδιακινητή ορθώς και σύμφωνα με τον νόμο τούς καταδίκασαν. Οι δύο ιδιότητες, όμως, συμπίπτουν στο ίδιο πρόσωπο και δύσκολα ξεχωρίζει η μια από την άλλη.
Από τη σωφρονιστική πλευρά, ο χρήστης – «βαποράκι» είναι ο χειρότερος κρατούμενος, ανεξάρτητα από τα ατομικά του χαρακτηριστικά, αν έχει αγωγή ή αν είναι μορφωμένος κ.λπ. Το στερητικό σύνδρομο τον οδηγεί σε πράξεις βίας, στον χαφιεδισμό, στην ένταξή του σε οργανωμένες ομάδες βίας και καταναγκασμού, ακόμα και στην εκπόρνευση. Και βέβαια είναι ανίκανος να οργανώσει τη ζωή του μέσα στη φυλακή.
Το Πρόγραμμα Μεταρρύθμισης προβλέπει τη λειτουργία Κέντρου Απεξάρτησης Τοξικομανών στον Ελαιώνα Θηβών. H «απεξάρτηση» είναι μεγάλη και φιλόδοξη κουβέντα και δεν είναι γνωστό τι εννοεί το υπουργείο Δικαιοσύνης με τον όρο αυτό. Υπάρχουν πολλές θεωρίες και πολλές πρακτικές «απεξάρτησης», σχεδόν τόσες όσοι και οι ασχολούμενοι με την «απεξάρτηση».
Θα ήταν πιο πρακτικό και πιο συγκεκριμένο αν το Πρόγραμμα Μεταρρύθμισης περιελάμβανε «μονάδα μεθαδόνης» εφόσον η μεθαδόνη έγινε επίσημα δεκτή από την Πολιτεία, αν όχι ως μέθοδος «αποτοξίνωσης», αλλά ως μέσο ανακούφισης του χρήστη από το στερητικό σύνδρομο. Το υπουργείο Δικαιοσύνης με εθελοντική συμμετοχή των χρηστών κρατουμένων έχει τη δυνατότητα να οργανώσει υποδειγματική «μονάδα μεθαδόνης», δυνατότητα που δεν την έχει ο OKANA λόγω των γνωστών αντιδράσεων.
Λέγεται ότι οι χρήστες-«βαποράκια» αποτελούν το 40% των κρατουμένων. Ελάχιστοι μεταξύ αυτών είναι πραγματικοί έμποροι που συνεχίζουν τη δραστηριότητά τους μέσα από τη φυλακή και είναι σε όλους γνωστοί. Ούτε η Πολιτεία ούτε η κοινωνία (όχι μόνο σε μας αλλά σχεδόν σε όλες τις χώρες) είναι ώριμες για ριζικότερες λύσεις, όπως είναι η ελεύθερη χρήση μέρους ή όλων των ναρκωτικών ουσιών ώστε να περιοριστεί ή να εκπέσει το κίνητρο της κερδοσκοπίας και της διαφθοράς.
Ενα είναι βέβαιο: Δεν μπορούμε να μιλάμε για μεταρρύθμιση στις φυλακές χωρίς ειδική μέριμνα για τη μεγάλη και προβληματική κατηγορία κρατουμένων.