Ηταν έκπληξη για πολλούς η είδηση, τον περασμένο Οκτώβριο, ότι το Βραβείο Νομπέλ Ειρήνης 2006 απονεμήθηκε σε έναν τραπεζίτη. Ο Μοχάμεντ Γιουνούς κατάφερε να στήσει μια «τράπεζα για τους φτωχούς», που έχει βοηθήσει εκατομμύρια ανθρώπους να ξεφύγουν από την απόλυτη ανέχεια παρέχοντας μικρά δάνεια χωρίς εγγυήσεις. Αυτή η ανορθόδοξη για το τραπεζικό σύστημα τακτική, όχι μόνο δεν οδήγησε τον ίδιο στη χρεοκοπία, αλλά τον έφερε επικεφαλής ενός υγιέστατου χρηματοπιστωτικού οργανισμού με μεγάλο δίκτυο παραρτημάτων. Γιατί οι φτωχοί «πελάτες» του, γυναίκες στη συντριπτική τους πλειονότητα, αποπληρώνουν με συνέπεια τα δάνεια λίγων δολαρίων που παίρνουν, για να στήσουν μικροσκοπικές επιχειρήσεις επιβίωσης. Σ’ αυτή την εμπιστοσύνη ποντάρισε ο Γιουνούς και κέρδισε το στοίχημα, αποδεικνύοντας πως όταν η ευφυΐα συνδυάζεται με την ανθρωπιά μπορεί να κάνει θαύματα.
Η Grameen Bank είναι ένα σπάνιο παράδειγμα ανθρωποκεντρικής τραπεζικής δραστηριότητας και ήταν όντως εύστοχη η απόφαση της επιτροπής του Νομπέλ Ειρήνης να τιμήσει τον εμπνευστή της. Αν θελήσουμε να βρούμε τον αντίποδά της, δεν χρειάζεται να πάμε πολύ μακριά. Το τραπεζικό σύστημα, όπως λειτουργεί τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, είναι «φιλικό στον άνθρωπο» μόνο στο στάδιο της διαφήμισης, όταν προσπαθούν με όλους τους τρόπους να μας πείσουν πόσο εύκολη και συναρπαστική θα γίνει η ζωή μας αν δανειστούμε. Και όταν πιαστούμε στο δίχτυ, ο γενναιόδωρος δανειστής μετατρέπεται σε σκληρό δυνάστη. Δυσβάσταχτοι τόκοι, οι υψηλότεροι στην Ε.Ε., πανωτόκια που γιγαντώνουν το χρέος, κατασχέσεις περιουσιών μέσα από ένα βρώμικο, σχεδόν μαφιόζικο σύστημα πλειστηριασμών.
Αν αναζητήσουμε τον φταίχτη γι’ αυτή την τραπεζική ασυδοσία, οι πρώτοι που έρχονται στον νου είναι αυτοί που εκλέγουμε για να νομοθετούν και να μας κυβερνούν. Δεν περιμένουμε από τις τράπεζες να επιδείξουν ανθρωπιστική διάθεση – κερδοσκοπικοί οργανισμοί είναι και εξαντλούν όποιο περιθώριο υπάρχει για να διογκώσουν τα κέρδη τους. Ομως, κυβερνήσεις και Βουλή θα μπορούσαν -και οφείλουν- να ασκούν αποτελεσματικό έλεγχο, ώστε να εφαρμόζονται σ’ αυτό το παιχνίδι κάποιοι στοιχειώδεις κανόνες προστασίας των καταναλωτών.
Οχι ότι οι πολίτες-καταναλωτές δεν φέρουμε ευθύνη. Ζαλισμένοι από τις διαφημιστικές σειρήνες που μας διαβεβαιώνουν ότι μπορούμε «εδώ και τώρα» να αποκτήσουμε ό,τι χρειαζόμαστε και ό,τι μας γυαλίσει -από σπίτι και αυτοκίνητο μέχρι ρούχα και ταξίδια-, φορτωνόμαστε με χρέη και δίνουμε την ευκαιρία στις τράπεζες να μας αρμέγουν μέχρις εξαντλήσεως. Το σχήμα αυτό -υπερκατανάλωση, υπερχρέωση, υπερεργασία- είναι μια παγίδα που μας γεμίζει άγχος και υπονομεύει την ελευθερία μας. Εκτός των άλλων, δεν μας αφήνει χρόνο να είμαστε πολίτες, δηλαδή να σκεφτόμαστε και να ενεργούμε πολιτικά με την ουσιαστική έννοια, αντί να είμαστε απλώς ψηφοφόροι της τετραετίας που αναθέτουμε σε επαγγελματίες της πολιτικής να αποφασίζουν για μας και στις «δυνάμεις της αγοράς» να κινούν τα νήματα της ζωής μας.