1. Σε χαλεπούς καιρούς κραυγαλέων αντιπαραθέσεων, η «δυσκοινωνία» ανάμεσα στους δύο διακεκριμένους καθηγητές, Χ. Γιανναρά (5 Αυγ.) και Χ. Τσούκα (12 Αυγ.), ένα μόνο σχόλιο θα έπρεπε να προκαλέσει: Εύγε για την ουσιαστικότητα των επιχειρημάτων και την υποδειγματική ευγένεια του ύφους.
Ετσι, η παρέμβαση ενός τρίτου θα μπορούσε ενδεχομένως να συγχωρηθεί μόνο από την τεράστια πολιτική σημασία του συ-ζητουμένου θέματος «ποιος ο βασικός μηχανισμός του ηθικού ενεργήματος»: Από την ορθότητα αυτής της γνώσης θα εξαρτηθεί και η ευστοχία των θεραπευτικών μέσων που θα προταθούν. (Διακύβευμα διαμετρήματος ασυγκρίτως μεγαλυτέρου από τα αποτέλεσμα τα «επερχομένων» εκλογών…).
2. Λοιπόν, μου φαίνεται καταρχήν ότι δικαίως ο κ. Γιανναράς αμφισβητεί τη νοησιαρχική γένεση των Αξιών. Ο φιλοσοφικός στοχασμός φαίνεται να έχει μάλλον ξεπεράσει αυτήν την αντίληψη, συντασσόμενος ίσως με την παλιά ρήση του Πουνακαρέ «απ’ την οριστική έγκλιση της επιστήμης, δεν μπορείς να παραγάγεις την προστακτική έγκλιση του δέοντος». Η διερεύνηση της ανατομίας του ηθικού ενεργήματος συνεχίζεται, η δε σύγχρονη φιλοσοφία φαίνεται να το θεωρεί θέμα μάλλον ανοιχτό1.
Ευλόγως λοιπόν ο κ. Γιανναράς απαιτεί έναν θεμελιωδέστερον γενεσιουργό μηχανισμό των Αξιών. Και επισημαίνει την έλλειψη ενός κοινού νοήματος ζωής, «οντολογικού», λέει, χαρακτήρα. Δυστυχώς, όμως, δεν μας βοηθάει λίγο παραπέρα. Δεν μας παραπέμπει στον οντολογικό μηχανισμό τον οποίον εκείνος παραδέχεται. Οπότε, το «οντολογικό κενό» το οποίο ορθώς επισημαίνει, εμφανίζεται σε μας (προς το παρόν, φυσικά) ως κενό οντολογικής ερμηνείας.
3. Από την άλλη, διαβάζοντας την απάντηση του κ. Τσούκα (2η στήλη, 3η και 29η αράδα), νόμισα ότι, ω του θαύματος, το οντολογικό κενό συμπληρώθηκε από τον ίδιο τον κ. Τσούκα (παρά την ευγενώς περιπαικτική χρήση που επιφυλάσσει στον όρο): «Οι Αλλοι, συγκροτούν τον ορίζοντα νοήματος εντός του οποίου υπάρχω και ΑΥΤΟΚΑΤΑΝΟΟΥΜΑΙ […] και αναζητώ την ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ μου»!
Αυτή πράγματι είναι μια οντολογική ερμηνεία της ηθικής διεργασίας – την οποία τυχαίνει να υποστηρίζω και εγώ ο ερασιτέχνης, τα τελευταία 40 χρόνια2, ενθαρρυνόμενος και από τον Πλάτωνα (Θεαίτητος, 160 b). Ετσι εισάγεται κατ’ αρχήν η ηδονή του Ηθους «εδώ και τώρα», υποστηριζόμενη ισάξια και από τα μακροχρόνια πρακτικά οφέλη της Αλληλεγγγύης. Τούτο όμως δεν συνιστά διανοητική γνώση – αλλά ΒΙΩΜΑ: Αρα απαιτεί μύηση και εθισμόν, τα οποία ευοδούνται σταδιακώς μέσα σε αυτοθεσμιζόμενες (δηλαδή ώριμες) κοινωνίες. Εξ ου και η ορθότατη αναφορά του κ. Τσούκα στο βρετανικό παράδειγμα. Χωρίς όμως τη συνεχή καλλιέργεια αυτής της υποστασιακής ηδονικότητας του ήθους καθεαυτό, η απλή υπενθύμιση της «κοινωνικής κατασκευής» των Αξιών (στ. 4, αρ. 19) δεν μπορεί να μας σώσει από τον φαρισαϊσμό: Απολαμβάνω και τα αγαθά της οργανωμένης αλληλεγγύης και τα κέρδη της παραβατικής μου συμπεριφοράς – όπως γλαφυρότατα μας τα θυμίζει ο ίδιος ο Πλάτων στην Πολιτεία (358 α. 358 c., 364 α)!
Σε μια συμπληρωματικότητα προέλευσης των Αξιών θα έλπιζα να συμφωνήσει λοιπόν και ο κ. Τσούκας. Διότι, αλλιώτικα πώς θα βγούμε από την τρύπα μέσα στην οποία έχομε πέσει; Θέλω δηλαδή να πω ότι η επίκληση μόνης της κοινωνικής «οργάνωσης» δεν μας σώζει: Πλήθος ελέγχοντες τους ελεγκτές μας βγήκαν κλέφτες3 -και ας μην ξεχνάμε και τη σοβιετική νομενκλατούρα που το βούλιαξε το σύστημα- και εξάλλου, μια νέα βρετανική κατοχή δεν φαίνεται πολύ εύκολη (άσε που λέγεται ότι χαλάσανε και αυτοί).
4. Γι’ αυτό ίσως, μια νέα εκπαιδευτική στροφή4 προς ηθοπαιδείαν (μέσα στην 9χρονη υποχρεωτική εκπαίδευση) θα ήταν συνεπής προς τον διφυή ως φαίνεται γενεσιουργό μηχανισμό των Αξιών, τον οποίον έφεραν στην επιφάνεια οι δύο διακεκριμένοι συνομιλητές.
Και κάτι άλλο, αν μου επιτρέπετε κ. Τσούκα: Αδικείτε τον κ Γιανναρά αν υπαινίσεσθε ότι υποστηρίζει «μεταφυσική» προέλευση των Αξιών (στ. 4, αρ. 18). Αντιθέτως, ο κ. Γιανναράς υπογραμμίζει ότι «το νόημα δεν το γεννάνε οι θεσμοποιημένες θρησκευτικές ιδεοληψίες» – και είναι η άποψη αυτή σημαντικότερη όταν προέρχεται από έναν διανοούμενο ανοιχτόν προς την υπέρβαση.
1) Βλ. λ. χ. D. D. Brink: «The Autonomy of Ethics», στο The Cambridge Companion to Atheism, Ed. M. Martin, 2007
2) Θ. Π. Τάσιος: «Αξίες και Πράξη», Τροχαλία, Αθήνα, 1989
3) Θ. Π. Τάσιος: «Δημόσια και Ιδιωτικά Εργα», Κεφ. ΙΙΙ, ΤΕΕ, Αθήνα, 2006
4) Θ. Π. Τάσιος: «Για μια ηθοπαιδεία μέσω Παραδείγματος και Αυτενέργειας, 19ο Διεθνές Συνέδριο Ελλ. Φιλοσοφίας, Σάμος 2007
* Ο κ. Θ. Π. Τάσιος είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ.
