«Τώρα, χωρίς τον θυμό,
ανόητος είναι ο πόνος»
Λεοπαρντι
Αυτό το καλοκαίρι θα μας μείνει αξέχαστο. Οχι γιατί το απολαύσαμε, αλλά γιατί πενθήσαμε. Δεν είναι η χαρά των αισθήσεων, που τόσο μοναδικά προσφέρει το ελληνικό καλοκαίρι, αυτή που θα μας μείνει, αλλά η θλίψη, η απόγνωση και η οργή που επέφεραν οι φετινές πυρκαγιές. Η πατρίδα μας γονάτισε: το 12% των δασών μας καταστράφηκε, σχεδόν 70 συμπολίτες μας πέθαναν, μεγάλες περιοχές της χώρας θυμίζουν καρβουνιασμένα πεδία μαχών. Δεν πρέπει να ξεχάσουμε το φετινό καλοκαίρι.
Να μην ξεχάσουμε τι θα μπορούσαμε να είχαμε κάνει και δεν κάναμε: την ολοσχερή απουσία πρόληψης, τον άθλιο συντονισμό των αρμόδιων φορέων, τους φαιδρούς πολιτικάντηδες που διαχειρίστηκαν την κρίση με προφανή ανεπάρκεια. Οπου στρέψουμε την προσοχή μας βλέπουμε την ίδια εικόνα: ένα απαράδεκτο κράτος, οργανωμένο διαχρονικά σε κομματική-πελατειακή-φατριαστική βάση, χωρίς συνέχεια στην πολιτική του, δίχως πόρους, διεφθαρμένο, άβουλο και αναποτελεσματικό. Αυτό το κράτος όχι μόνον πυρκαγιές δεν μπορεί να προλάβει ή να σβήσει, αλλά ούτε το εθνικό έδαφος δεν είναι σε θέση να προασπίσει.
Το κράτος, όμως, δεν είναι πέρα και πάνω από μας, όπως είναι τα φυσικά φαινόμενα. Η κρατική οργάνωση και λειτουργία απεικονίζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε, ως πολιτική κοινότητα, τον εαυτό μας. Η άμετρη πολιτική πόλωση και οι τακτικισμοί που τη συνοδεύουν, η κομματικοποίηση των δημόσιων θεσμών και η λειψή προστασία των συλλογικών αγαθών παράγονται μεθοδικά από τον τρόπο που έχει ιστορικά οργανωθεί ο δημόσιος βίος. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε έχουν κυκλική δομή: κυβερνώντες και κυβερνώμενοι είναι μέρη ενός βρόχου. Ο αέρας που αναπνέουμε, η θάλασσα που κολυμπάμε, τα τρόφιμα που τρώμε, εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από του τι είδους δημόσια διοίκηση έχουμε. Και η δημόσια διοίκηση που έχουμε εξαρτάται από το τι είδους πολιτική κοινωνία είμαστε. Ακριβώς επειδή τα προβλήματά μας είναι κυκλικά, παράγονται φαύλοι κύκλοι από τους οποίους δύσκολα δραπετεύουμε.
Οσο η κοινωνία ιδιωτικοποιεί τα συλλογικά της προβλήματα τόσο θα απισχνούνται οι δημόσιοι θεσμοί που προστατεύουν τα συλλογικά αγαθά. Οι πολιτικοί κομματικοποιούν τη δημόσια διοίκηση, δεν μεριμνούν για το Κτηματολόγιο, νομιμοποιούν την αυθαίρετη δόμηση και απαλλάσσουν από τις υποχρεώσεις τους πάσης φύσεως λαθρεπιβάτες του δημοσίου συμφέροντος (φυγόστρατους, ποδοσφαιρικές ομάδες, φοροφυγάδες), γιατί αυτά τους ζητούν μεγάλες οργανωμένες μερίδες πολιτών με ισχυρή δημόσια επιρροή. Η δημοκρατία, επειδή ακριβώς δίνει φωνή σε όλους, μας κάνει συνυπεύθυνους για ό,τι συμβαίνει εις την «πόλιν» μας.
Οι ευθύνες όμως δεν επιμερίζονται εξ ίσου. Στους πολιτικούς ηγέτες αναλογούν περισσότερες ευθύνες γιατί έχουν επιλεγεί να μεριμνούν για τη συνολική και μακροπρόθεσμη ευημερία της «πόλεως». Ο ηγέτης στη δημοκρατία δεν εκφράζει απλώς τον λαό, αλλά τον παιδαγωγεί. Στον Θουκυδίδη βρίσκουμε μια ενδιαφέρουσα θεωρία πολιτικής ηγεσίας: ο ηγέτης με τη συμπεριφορά του συσσωρεύει συμβολικό κεφάλαιο, το οποίο χρησιμοποιεί στην παιδαγωγική σχέση του με τον «δήμο». Ο Περικλής, παρατηρεί ο μεγάλος ιστορικός, «καθώς είχε μεγάλη δύναμη, έκγονη του προσωπικού του κύρους και της διανοητικής του ικανότητας, αλλά και επειδή υπήρξε αδωροδόκητος, κρατούσε τον λαό με τρόπο ελεύθερο και δεν παρασυρόταν από αυτόν, αλλά μάλλον τον καθοδηγούσε, γιατί δεν επιδίωκε με αθέμιτα μέσα να αποκτήσει δύναμη και δεν έλεγε κάτι για να θωπεύσει τον δήμο, αλλά στηριγμένος στο προσωπικό τους κύρος αποτολμούσε και αντιλογία προς αυτόν […]» («Ιστορίες» Β΄ 65, μετφρ. Κ. Δεσποτόπουλου).
Στη δημοκρατία, ο δημιουργικός διάλογος «δήμου»-ηγετών προάγει το μακροπρόθεσμο κοινό καλό. Ο ηγέτης βλέπει μακρύτερα και συνολικότερα από τους πολίτες. Για να ασκήσει όμως την πειθώ του χρειάζεται συμβολικό κεφάλαιο, το οποίο αποκτάται όταν ο ηγέτης είναι αφενός μεν «δυνατός τω τε αξιώματι και τη γνώμη», αφετέρου δε «διαφανώς αδωρότατος» (Θουκυδίδης, ό.π.). Ο «κατ’ αλήθειαν» πολιτικός, λέει ο Αριστοτέλης, «θέλει να δημιουργεί αγαθούς πολίτες και πρόθυμους να υπακούουν τους νόμους» («Ηθικά Νικομάχεια», Α 13). Το πετυχαίνει αυτό αυτοπεριοριζόμενος στην άσκηση της εξουσίας, πασχίζοντας για την αποτελεσματικότητα στη διαχείριση των κοινών και δίνοντας ο ίδιος το παράδειγμα του ενάρετου βίου.
Στον «Γοργία» (515 a) ο Πλάτων παραθέτει έναν απολαυστικό διάλογο του Σωκράτη με τον νεόκοπο και φιλόδοξο πολιτικό Καλλικλή. «Εκανε τάχα ο Καλλικλής ώς τώρα κανένα πολίτη καλύτερο;», ρωτάει δηκτικά ο Σωκράτης. Και συνεχίζει: «Υπάρχει κανείς […] που ενώ πρωτύτερα ήτανε πονηρός, άδικος, ακόλαστος και άμυαλος, έγινε εξαιτίας του Καλλικλή καλός και αγαθός; Πες μου Καλλικλή […], ποιος άνθρωπος […] έγινε καλύτερος με τη δική σου συναναστροφή;».
Στο πνεύμα του Σωκράτη, θα μπορούσαμε να ρωτήσουμε τους πολιτικούς μας: Πείτε μας κ. Καραμανλή: γίνονται οι πολίτες καλύτεροι όταν, επί της πρωθυπουργίας σας, βλέπουν τον δημόσιο βίο να συγκλονίζεται από σκάνδαλα διαφθοράς («κουμπάροι», «ομόλογα»); Τι διδάσκετε τους πολίτες όταν, κατά παράβαση του πνεύματος του Συντάγματος, ανάγετε την ψήφιση του προϋπολογισμού του 2008 σε μείζονα «εθνικό λόγο» (!) για την επίσπευση των εκλογών; Πόσο τηρήσατε την υπόσχεσή σας για την περίφημη «επανίδρυση του κράτους», τη στιγμή που το κράτος αποδεικνύεται ανίκανο να προστατεύσει τις ανθρώπινες ζωές, τις περιουσίες, και τα οικοσυστήματα; Πείτε μας κ. Παπανδρέου: διδάσκετε στους πολίτες την τήρηση των νόμων όταν παραβιάζετε ξεδιάντροπα το Σύνταγμα τοποθετώντας την υπερνομάρχη Αθηνών-Πειραιώς επικεφαλής του ψηφοδελτίου Επικρατείας του κόμματός σας; Μήπως με την αποχώρησή σας από την πρόσφατη αναθεώρηση του Συντάγματος, την κορυφαία κοινοβουλευτική διαδικασία του πολιτεύματός μας, διδάσκετε στους πολίτες τον σεβασμό στους θεσμούς; Με την υπαναχώρησή σας στην αναθεώρηση του άρθρου 16, παιδαγωγείτε τους πολίτες στην τήρηση των δεσμεύσεων;
Δεν πρέπει να ξεχάσουμε αυτό το καλοκαίρι. Δεν πρέπει να αποποιηθούμε τις ευθύνες μας.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας ([email protected]) είναι καθηγητής Οργανωσιακής Θεωρίας στο ALBA (στην ερευνητική θέση «Γεώργιος Δ. Μαύρος») και στο Πανεπιστήμιο Warwick, και συγγραφέας του βιβλίου «Εναρθρη Κραυγή» (Καστανιώτης, 2007) (http://htsoukas.blogspot.com).