Συγκριτικές μελέτες για τα πανεπιστημιακά συστήματα φανερώνουν δίχως περιθώριο αμφισβήτησης ότι το περιβάλλον της ανώτατης εκπαίδευσης αλλάζει σταθερά τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες. Από τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία έως τη Χιλή και την Κίνα, τα συστήματα ανώτατης εκπαίδευσης υφίστανται σημαντικές μεταρρυθμίσεις με στόχο την προσαρμογή τους σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο οικονομίας και ραγδαίων μεταβαλλόμενων δημογραφικών συντελεστών.
Οι μεταλλάξεις στην ανώτατη εκπαίδευση δεν σταματούν με τις μεταρρυθμίσεις και τους επαναπροσδιορισμούς στρατηγικών στόχων στα παραδοσιακά ακαδημαϊκά ιδρύματα. Τη «διεθνοποίηση» του πανεπιστημίου ακολουθεί κατά πόδας η «παγκοσμιοποίηση» στις παροχές εκπαιδευτικών υπηρεσιών είτε μέσω της εμφάνισης νέων οργανισμών εκπαίδευσης που έρχονται να καλύψουν τη ζήτηση στα «περιθώρια» του συστήματος (κυρίως από ιδιωτικά κερδοσκοπικά ιδρύματα) είτε μέσω της ανάπτυξης μηχανισμών (online εκπαίδευση, συνεργασίες δικαιόχρησης) εκ μέρους μερικών μη ανταγωνιστικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που στοχεύουν να αποκτήσουν ένα μεγαλύτερο μερίδιο της φοιτητικής αγοράς. Η διάδοση ιδιωτικών κερδοσκοπικών ιδρυμάτων ανώτατης εκπαίδευσης σε αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Κίνα, η Ινδία, η Χιλή, η Ταϊλάνδη, και σε πολλές χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, on line προγράμματα σπουδών, και συνεργασίες δικαιόχρησης συνθέτουν πλέον ένα πολύπλοκο παζλ στον χώρο της διεθνούς ανώτατης εκπαίδευσης που ελάχιστοι μπορούσαν να φανταστούν πριν από μερικές δεκαετίες – δηλαδή πριν την εμφάνιση και εδραίωση του νεοφιλελευθερισμού ως το ηγεμονικό σχήμα οικονομικής και πολιτικής διακυβέρνησης.
Σ’ αυτό το ριζικά μεταβαλλόμενο πεδίο ανώτατης εκπαίδευσης, οι φωνές ανησυχίας για το μέλλον του πανεπιστημίου ως θεσμός, όπως αυτός διαμορφώθηκε ιστορικά από το 19ο αιώνα είναι πολλές και διόλου υπερβολικές. Η ανώτατη εκπαίδευση δέχεται σοβαρές πιέσεις για υποταγή στη λογική της αγοράς και το πανεπιστήμιο υποχωρεί σταδιακά από τον ρόλο του ως δημοκρατική δημόσια σφαίρα. Το νέο παγκόσμιο περιβάλλον επιδεινώνει τις ανισότητες ανάμεσα στα πανεπιστήμια, όχι μόνο μεταξύ ανεπτυγμένου και αναπτυσσόμενου κόσμου, αλλά και ανάμεσα στα πανεπιστημιακά ιδρύματα μια χώρας: Ο διαχωρισμός μεταξύ των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων που μορφώνουν τις ελίτ για να κυβερνήσουν τον κόσμο στον 21ο αιώνα και αυτών που εκπαιδεύουν για χαμηλόμισθες θέσεις στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία αυξάνεται ραγδαία.
Η απάντηση σ’ αυτά τα φαινόμενα δεν είναι ο αποκλεισμός του πανεπιστημίου από τις διεθνείς εξελίξεις αλλά, αντιθέτως, η ίδια η «διεθνοποίηση» της ταυτότητας και του ρόλου του πανεπιστημίου στην οικονομική, πολιτική, κοινωνική, επιστημονική, τεχνολογική και πολιτιστική ανέλιξη του κόσμου. Εκσυγχρονισμένα, διεθνώς προσανατολισμένα πανεπιστημιακά ιδρύματα αποτελούν, σε τελική ανάλυση, την καλύτερη προστασία της ανώτατης εκπαίδευσης από την ξέφρενη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Βέβαια, το «διεθνοποιημένο» πανεπιστήμιο χρειάζεται κι αυτό τη δική του ασπίδα. Αν τα πανεπιστήμια ενταχθούν κάτω από το καθεστώς του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου, η υπόθεση «ανώτατη εκπαίδευση» θα είναι οριστικά χαμένη. Το κάθε κράτος θα πρέπει, συνεπώς, όπως πολύ ορθά επιχειρηματολογεί ο Philip Altbach, να διατηρήσει τον έλεγχο των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων του. Επιπλέον, όπως πάλι υποστηρίζει ο Altbach, οι περικοπές στη χρηματοδότηση και η τάση προς την εμπορευματοποίηση της εκπαιδευτικής λειτουργίας θα πρέπει να ανατραπούν από την ίδια την κοινωνία με την απευθείας στήριξη του δημοκρατικού πολιτεύματος προς τις αξίες της ανώτατης εκπαίδευσης. Τέλος, τα πανεπιστήμια θα πρέπει πάντα να έχουν αρκετή αυτονομία για να μπορούν να υλοποιούν στον μέγιστο δυνατό βαθμό την αποστολή τους (διδασκαλία, έρευνα, υπηρεσία) στους φοιτητές, την κοινωνία και τον πλανήτη.
Το μέλλον του πανεπιστημίου θα κριθεί επίσης σε σημαντικά μεγάλο βαθμό από τη στάση της ίδιας της πανεπιστημιακής κοινότητας διότι, όπως σωστά τόνισε ο Βρετανός κοινωνικός κριτικός Stuart Hall, «το κράτος δεν έστειλε τη μυστική αστυνομία για να μεταμορφώσει την ανώτατη εκπαίδευση σε επιχειρηματικό τομέα». Η ίδια η πανεπιστημιακή κοινότητα θα πρέπει να απορρίψει τα κερδοσκοπικά κίνητρα και την διαχείριση της ανώτατης εκπαίδευσης ως επιχειρηματική σκοπιμότητα. Από την άλλη μεριά, η ίδια η ακαδημαϊκή κοινότητα, ιδιαίτερα σε κοινωνίες όπου το σύστημα ανώτατης εκπαίδευσης νοσεί (λέγε με Ελλάδα), θα πρέπει να αναλάβει πρωτοβουλίες, εκπαιδευτικής και διοικητικής φύσεως, για τη μεταρρύθμιση του πανεπιστημίου και τον εκσυγχρονισμό του. Στην Ελλάδα, λόγου χάρη, η πολιτικοποίηση του πανεπιστημίου αποτελεί καρκίνωμα στο πολιτιστικό σώμα μιας δημοκρατικής κοινωνίας και θα πρέπει απλώς να ξεριζωθεί. Κι αυτό απαιτεί ριζικές αναπροσαρμογές στον τρόπο διοίκησης και λειτουργίας του πανεπιστημίου με την πρωτοβουλία της ίδιας της πανεπιστημιακής κοινότητας.
«Το μέλλον της ανώτατης εκπαίδευσης», γράφει ένας από τους μεγάλους θεωρητικούς της κριτικής παιδαγωγικής στον κόσμο, «είναι αλληλένδετο με το μέλλον που θα κάνουμε διαθέσιμο για την επόμενη γενιά των νέων ανθρώπων». O Henry Giroux έχει δίκιο. Μόνο όταν το κράτος και η κοινωνία μαζί με την πανεπιστημιακή κοινότητα συναινέσουν για τα ιδανικά και τις αξίες του πανεπιστημίου θα μπορούμε να νιώθουμε ασφάλεια για τον ρόλο της ανώτατης τον 21ο αιώνα με τη βεβαιότητα που την εξέφρασε πριν από μερικά χρόνια σε μια συζήτηση μαζί μου ο Richard Rorty, ο μεγαλύτερος ίσως Αμερικανός φιλόσοφος του 20ού αιώνα, υποστηρίζοντας με τον γνωστό, απαράμιλλο τρόπο του ότι «ο ρόλος της (ανώτατης εκπαίδευσης) είναι ο ίδιος με εκείνων όλων των προηγούμενων αιώνων: να κάνει στους ανθρώπους πιο έντονη τη συναίσθηση, μέσα από τη μελέτη των εναλλακτικών τρόπων παρουσίασης θεσμών και τρόπων σκέψης, της πιθανότητας ότι το μέλλον ίσως είναι καλύτερο από το παρόν. Αν αφήσουμε την επαγγελματική εκπαίδευση, το είδος της εκπαίδευσης που σε κάνει καλό υδραυλικό ή καλό φυσικό ή καλό γιατρό και να εμμείνουμε στο είδος εκπαίδευσης που κάθε πολίτης μιας δημοκρατίας θα έπρεπε να έχει, τότε μπορούμε να πούμε πως ο στόχος αυτής της εκπαίδευσης είναι να ελευθερώσει τη φαντασία.»
* Ο κ. Χρόνης Πολυχρονίου είναι διδάκτωρ Πολιτικών Επιστημών και διετέλεσε για πολλά χρόνια καθηγητής σε πανεπιστήμια των ΗΠΑ.